Ez di sala 1988an de dema ku ez li Zanîngeha Înönü beşa Civaknasiyê xwendekar bûm, baweriya Êzdiyatiyê wek teza lîsansê xebitîm. Min gundên Êzidiyan ên Wêranşarê weke qada lêkolînê hilbijarti bu.
Baweriya Êzdayetiyê her çend di dîrokê de rastî gelek zext û komkujiyan hatibe jî, weke sîstemeke baweriyê ya li ser bingeha hezkirin, aştî û xweşbîniyê hebûna xwe didomîne.
Êzîdî îdia dikin ku baweriyên wan ji destpêka dîroka mirovahiyê ve heye. Her çend koka êzîdîtiyê bi tevahî nayê zanîn, lê tê fikirîn ku di sedsala 11-an de, di bin bandora olên kevnar ên li Mezopotamyayê de sazî bûye. Şêx Adî ku wek damezrînerê ola êzdiyatiyê tê qebûlkirin, meleyekî ereb e ku di sedsala 11an de li Mûsilê jiyaye. Şêx Adî bingeha baweriya Êzdayetiyê danî û sazîbûna Êzdayetiyê misoger kir.
Êzidîtî ji olên kevnar ên li Mezopotamyayê, bi taybetî jî Zerdeştî û Mandeîzmê bandor bûye. Ev têkilî di pêkhatina rêûresmên olî û pergala baweriya Êzdayetiyê de roleke girîng lîst. Baweriya Êzîdîtiyê bi yek Xweda û heft milyaketan heye. Di nav van milyaketan de ya herî girîng Melek Tavus e. Melek Tavus nûnerê qencî û ronahiyê tê dîtin.
Pirtûkên pîroz ên Êzdiyan Mishef'a Reş û Kitâbü'l-Cilve ne ku bi kurdî hatine nivîsandin. Di van pirtûkan de hînkirinên bingehîn û nirxên exlaqî yên baweriya Êzdiyatiyê hene.
Mişef'a Reş pirtûka herî pîroz a Êzdiyan e, tê texmînkirin ku di sedsala 15'an de hatiye nivîsandin. Di vê pirtûkê de tê hînkirin ku divê mirov bi yek Xweda û heft milyaketan bawer bike û ji agir û xwezayê re rêz were girtin. Mişef'a Reş ji bo civaka Êzidî rêberekî exlaqî û olî ye.
Kitâbü'l-Cilve pirtûka pîroz a duyemîn e ku tê texmînkirin ku di sedsala 15'an de hatiye nivîsandin û gotinên Şêx Adî tê de hene. Kitâbü'l-Cilve di derbarê nirxên exlaqî û rêgezên reftarên Êzdiyan de agahiyan dide.
Di baweriya Êzidiyan de hemû ayîn bi Kurdî tên kirin. Kurdî ji bo Êzidiyan ne tenê navgîna ragihandinê ye, di heman demê de beşeke bingehîn a bawerî û nasnameya wan a çandî ye. Girîngiya vî zimanî di bawerî û pêkhateyên civakî yên êzîdiyan de ji çend aliyên cuda ve dikare were nîqaşkirin.
Hemû rêûresmên olî, dua, sirûd û merasîmên din ên baweriya Êzdayetiyê bi zimanê Kurdî tên kirin. Kurdî wek zimanê îbadetê û nivîsên pîroz tê dîtin. Kitêbên pîroz Mishef'a Reş û Kitâbü'l-Cilve bi Kurdî hatine nivîsandin û tê de hînkirinên bingehîn, nirxên exlaqî û rêûresmên olî yên baweriya Êzdiyatiyê hene. Ev yek rola sereke ya kurdî di rêûresmên olî û metnên pîroz de tekez dike.
Di baweriya Êzidiyan de kevneşopiyên devkî xwedî cihekî girîng e. Kevneşopiyên devkî yên ku ji bav û kalan hîn bûne wekî pirtûkên pîroz têne hesibandin. Ev kevneşopiyên devkî ji bo parastina bîra civakî û veguhestina hînkirinên olî girîng in. Êzidiyan di dirêjahiya dîrokê de li hemberî zor û zehmetî û zordariyan bi ziman û kevneşopiyên devkî nasname û baweriya xwe parastine. Kurdî di vê pêvajoyê de hem wekî amûr û hem jî wekî sembol rolek girîng lîst.
Kurdîtî ji bo civaka Êzidî weke hêmaneke girîng a nasnameya çandî û hevgirtinê derdikeve pêş. Êzidiyan ji ber zilm û qetlîamên ku di dîrokê de rastî wan hatine, nasnameyeke kolektîf a xurt ava kirine. Ev nasname bi ziman tê parastin û derbasî nifşên nû dibe. Kurdî weke girêdaneke ku Êzidiyan bi hev re digire û nasnameyên wan ên çandî û olî xurt dike. Di merasîmên olî, cejn, cenaze û bûyerên civakî de bikaranîna zimanê Kurdî hesta yekîtî û hevgirtina civaka Êzidî xurt dike.
Ji aliyê sosyolojîk û antropolojîkî ve ziman rengvedana nasname, nirx û baweriyên civakê ye. Kurdî wek neynikekê ye ku nirx, bawerî û dîtina civaka Êzidî nîşan dide. Ziman ji tenê navgîneke ragihandinê wêdetir, mîrata çandî, dîrok û hişmendiya kolektîf a civakê jî hildigire. Ji bo Êzidiyan Kurdî di parastin û gihandina vê mîrasê de roleke bingehîn dilîze.
Girîngiya kurdî di baweriya Êzîdiyan de tenê bi bikaranîna wê di rêûresmên olî de sînordar nîne. Ji bo Êzidiyan, Kurdî beşeke bingehîn a bawerî û nasnameya wan a çandî ye. Ji ber ku pirtûkên pîroz bi kurdî hatine nivîsandin û merasîmên olî, dua û îlahiyan bi kurdî tên kirin, girîngiya vî zimanî ji bo civaka Êzidî nîşan dide. Kurdî di parastina bîra civakî û mîrateya çandî ya Êzidiyan de roleke girîng dilîze û nasname û hesta hevgirtinê ya wan xurt dike. Ji ber vê yekê ji aliyê sosyolojîk û antropolojîk ve lêkolîna baweriya Êzdiyatiyê, pêwîstî bi têgihîştina kûrahiya wate û girîngiya Kurdî ji bo vê civakê heye.
Tehlîlkirina sosyolojîk a baweriya Êzdiyatiyê li ser çend xalên bingehîn radiweste:
Civaka Êzidî ji ber zilm û qetlîamên ku di dîrokê de hatine jiyîn, nasnameyeke kolektîf a xurt pêşxistiye. Ev nasname di parastina hafizeya civakî û gihandina wê ji nifşên nû re roleke girîng dilîze. Êzîdî bi kevneşopî û rêûresmên devkî hafizaya xwe ya civakî zindî dihêlin.
Êzidîtî sîstemeke baweriyê ye ku ji olên kevnar ên Mezopotamyayê bandor bûye. Ev têkilî dewlemendî û kûrahiya baweriya Êzidiyatiyê zêde kir. Di rêûresm û baweriyên olî yên Êzidiyan de şopa van olên kevnar heye.
Êzidîtî rêgezek jiyanê li ser bingeha aştî û toleransê pêşkêş dike. Ev prensîb hewldana Êzidiyan a ji bo bi ol û çandên cuda re di nava aştiyê de bijîn nîşan dide. Êzidiyan tolerans û hezkirin xistine navenda jiyana xwe.
Êzidiyan li hember zilm û qetlîamên ku di dîrokê de rastî wan hatine kirin, li ber xwe dane û baweriya xwe bi ser xistine. Ev berxwedana civaka Êzidî û hêza baweriya wan nîşan dide. Komkujiya ku di sala 2014’an de di dema dagirkirina Şengalê ya DAIŞ’ê de pêk hat, weke mînaka berxwedana Êzidiyan ket dîrokê.
Êzidîtî oleke ku li ser bingeha hezkirin, aşitî û xweşbîniyê hatiye avakirin û di dîrokê de rastî zilm û komkujiyan hatîye, lê baweriya xwe her dem parastiye. Nasnameya kolektîf a Êzidiyan, hafizeya wan a civakî û şêwaza jiyana wan a li ser toleransê xalên girîng in ku baweriya Êzidiyan divê ji aliyê sosyolojîk ve werin lêkolînkirin. Êzidiyan tevî zehmetiyên ku di dîrokê de rû bi rû mane, bawerî û mîrata xwe ya çandî diparêzin. Di ser fermana 74'an de 10 sal derbas bûn. Îro baweriya Êzidiyatiyê dîsa ji nû ve ji xwelîyê çêbu û bi hêvî li pêşerojê dinêre.
