Zayendperestiyê li ser newekheviya jin û meran bingeha xwe daniye ku li gorî vê fikre, jin ji mêran kêmtir in û ew hemwelatiyên çîna duyemîn in. Ev raman ji demên kevnar ve heye. Vê nêrînê rola jinan di civakê de bisînor kir û ji perwerde, kar û nûnertiya siyasî dûrxist.
Di sedsala 18an de, nêzîkatiyeke nû ya zayendî, li gorî esasên Serdema Ronakgeriyê derket holê. Li gorî vê nêrînê, divê jin jî weke mêran xwedî heman mafan bin. Di encama vê pêvajoyê de jinan mafê xwendinê, dengdanê û xebatê bi dest xistin. Lêbelê, zayendperestî hîna jî berbelav bû û hîna jî mafên jinan ne bi qasî yên mêran bûn.
Di sedsala 19an de tevgera mafên jinan li dijî zayendperestiyê dest bi têkoşînê kir. Di vê tevgerê de, ji bo mafê jinan yê dengdanê, mafê perwerdehiyê û mafê xebatê kampanya hatin li dar xistin. Di civakê de tevgera mafên jinan roleke girîng di pêşxistina rewşa jinan de lîst.
Di sedsala 20an de, têkoşîna li dijî zayendperestiyê berdewam kir. Di vê sedsalê de qanûnên ku cudakariya li dijî jinan qedexe dikirin hatin derxistin. Jinan di warê perwerde, kar û nûnertiya siyasî de jî derfetên mezintir bi dest xistin. Lêbelê, zayendperestî hîn jî pirsgirêkek e û jin hîn jî bi mêran re ne xwediyê mafên wekhev in.
Îro zayendperestî di civakê de sînoran datîne ber pozîsyona jinan. Jin mûçeyên kêmtir distînin, ji mêran kêmtir îmkanên kar bi dest dixin. Jin jî di bin metirsiya tundî û tacîzê de ne. Têkoşîna li dijî zayendperestiyê ji bo jin bibin xwedî maf û derfetên wekhev têkoşînek e ku divê bidome.
Perwerdehiya zayendperest, di pergala perwerdehiyê de hebûna cihêkariya li ser bingeha zayendî, pêşdarazî an qalibgiraniyê vedibêje. Ev dikare di nav de mufredat, pirtûkên dersê, helwestên mamoste, û rêzikên dibistanê, bi rengên cûrbecûr diyar bibe.
Wekheviya zayenda civakî dewletek e ku tê de jin û mêr bêyî ferq di navbera zayenda wan de hebin xwedî maf, derfet, çavkanî û parastinê ne. Ev tê wê maneyê ku jin û mêr di nav civakê de wek hev in û bi heman rengî xwedî nirx in.
Wekheviya zayendî mafekî bingehîn ê mirovan e. Di Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî de wiha tê gotin: "Her kes xwedî mafên ku di vê Danezanê de hatine destnîşan kirin, bêyî ferq bike ji zayend, nijad, reng, ol, ziman, ramanên siyasî an din, eslê neteweyî an civakî, milk, jidayikbûn an rewşa din û xwedî azadiyan e.”
Di perwerdehiyê de yek ji cureyên zayendperestiyê yên herî berbelav, dabînkirina hêviyên cuda û derfetên cuda ji bo kur û keçan e. Mînak; ji keçan bi gelemperî nayê hêvî kirin ku di warên wekî matematîk, zanist û teknolojiyê de biser bikevin. Dibe ev bendewarî bibin sedem ku xwendekarên jin û mêr bi awayên cûda beşdarî pêvajoya perwerdehiyê bibin.
Di perwerdehiyê de zayendperestî bi wî rengî dibe derkeve holê ku kur û keç ji hev cuda bên hesibandin. Mînak; dersdar kêm gotinê didin xwendekarên keç û kuran zêdetir teşwîq dikin. Ev rewş dibe sedem ku xwendekarên jin û mêr ji perwerdehiyê bi qasî sûdê werbigirin.
Bandorên zayendperestiyê di perwerdehiyê de li ser asta ferdî û civakî dikare were hîs kirin. Perwerdehiya zayendperest dikare zirarê bide xwebawerî, performansa akademîk û bijartina kariyera keç û xortan. Di asta civakî de, perwerdehiya zayendperest dihêle newekheviya zayendî dike ji nû ve saz bibe.
Ji bo di perwerdeyê de zayendperestî ji holê rabe, divê di astên curbecur de, wekî mufredat, pirtûkên dersê, helwêsta mamosteyan û qaîdeyên dibistanê, biguherin. Armanca van guhertinan ew e ku kur û keç xwedî derfetên wekhev bin û ji perwerdehiyê wekhev sûdê werbigirin.
Wekheviya zayendî ne tiştekî ku di şevekê de pêk were. Ji bo wê hewldanek demdirêj hewce dike. Di civak, polîtîka û saziyan de guhertinên bingehîn pêwîst in.
Zayendperestî di perwerdeyê de li Tirkîyê bi awayên cuda xwe nîşan dide. Ev jî ev in:
Pirtûk û programên derse, bi gelemperî mêr û jinan li gorî rola zayendperestiyê nîşan didin. Mînak; mêr bi gelemperî di warên zanist, teknolojî, endezyarî û matematîkê (STEM) de wekî serketî têne xuyakirin. Jin bi gelemperî di rolên ku balê dikişînin ser karên mal û malbatê têne xuyakirin. Dibe bibe sedem ku keç di warên STEMyê de kêmtir karan bişopînin.
Dersdar carinan bi zanebûn an jî nezanî dikarin helwest û tevgerên zayendperest nîşan bidin. Ev dibe ku potansiyela fêrbûna keçan sînordar bike.
Çanda dibistanê, carinan dikare naverokek zayendîperest biafirîne. Mînak; li dibistanê, dibe ku xwendekarên mêr bêtir werin teşwîq kirin ku beşdarî werzîşên dibistanê an klûbên civakî bibin. Dema ku xwendekarên jin kêmtir werin teşwîq kirin ku beşdarî werzîşên dibistanê an klûbên civakî bibin, ev yek dikare ji bo keçan zehmet be ku bi tevahî beşdarî perwerdehiyê bibin û biser bikevin.
Di perwerdehiyê de ji holê rakirina zayendperestiyê ji bo bidestxistina wekheviya zayendî gaveke girîng e.
Ji bo kêmkirina zayendperestiyê li Tirkiyeyê di perwerdehiyê de tedbîrên curbecur dikarin bên girtin:
Divê pirtûk û mufredata dibistanê. ji naverokên zayendperest bên paqijkirin. Pirtûk û mufredatên dibistanê, dikarin wekheviya jin û mêran pêk bînin û jin û mêr bibin xwediyê derfetên wekhev.
Divê dersdar li ser zayendperestiyê bên perwerdekirin. Ev dikare bibe alîkar ku helwest û tevgerên zayendperest kêm bibin. (AÖ/FD)
Çavkanî: Nivîsên empatîk, Özdemir, Arslan, Weşanên Sınırsız, 2023
