Bir işçi sınıfı kazanımı olarak 15-16 Haziran

Ertuğrul Kürkçü'nün 15-16 Haziran'ın 50. yılında Siyasi Haber için yazdığı makaleden derlenmiştir

15 Haziran 1970 sabahı İstanbul'un sanayi bölgelerinde işçiler iş başı yapmadı. Ankara asfaltı üzerindeki Otosan Fabrikası'ndan çıkan 2 bin 700 işçi Gebze'ye doğru yürüyüşe başladı. Cevizli'deki Singer Fabrikası'ndan çıkan işçiler de onlara doğru yürüyüşe geçti. Ellerindeki pankartlarda "Yaşasın işçi sınıfı", "AP iktidarı bizim iktidarımız değildir", "Tüm gericiler ve faşizm kahrolsun" ve "Zincirlerimizden başka kaybedecek bir şeyimiz yok" yazıyordu.

Aynı saatlerde Avrupa yakasında, Silahtarağa ve Alibeyköy'de de 5 bin işçi yürūyūşe başladı. Polis dört işçiyi gözaltına aldı. İşçiler Eyüp Karakolu'nu kuşatıp arkadaşlarını geri aldılar ve yürüyüşe devam ettiler. İşçiler merkezde Taksim ve Gümüşsuyu'nda da toplanmaya başlarken aynı saatlerde İzmit'e fabrika semtlerinden yolan çıkan iki grup da İzmit kent merkezine doğru yürüyüşe geçti.

İstanbul, Anadolu yakasındaki yürüyüşler Ankara asfaltına taştı. İşçiler, Kartal kavşağında karşılarına çıkan bir tabur asker ve üç tankı aşıp geçti. Soğanlı'da Başbakan Süleyman Demirel'in kardeşi Haci Ali Demirel'in ortağı olduğu Haymak Döküm Fabrikası'nın büroları işçilerin öfkesinden payını aldı. Gün boyunca Ankara asfaltı üzerindeki fabrikalardan çıkarak birbirlerine doğru akan işçi kolları gün batarken Göztepe kavşağında buluştular. Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK) Basın Temsilcisi 15 Haziran 1970 günü boyunca İstanbul'da "115 işyerinde 75 bin işçinin yürüyüşe katıldığını" açıkladı.

16 Haziran: Asker ve polis ateşe başlıyor

16 Haziran sabahı, Anadolu yakasında toplanan işçiler Ankara asfaltı üzerinden Üsküdar'a doğru yürüyüşe başladı. Kuzguncuk-Beylerbeyi üzerinden Üsküdar'a doğru yürüyüşe geçen işçilerle Kartal-Yakacık bölgesinden gelen binlerce işçi birleşti. Üsküdar-Kadıköy kavşağında önleri deniz kuvvetlerine bağlı birliklerce kesildi. Deniz ulaşımı yasaklandı. Barikatı aşamayan işçiler bir koldan Paşabahçe ve Beykoz'a, bir koldan Kadıköy'e doğru yürüyüşü sürdürdüler.

O sırada Otomarsan işçileri Ankara asfaltından Haydarpaşa'ya yürüyüşe başladı. Üç arkadaşları gözaltına alınınca Kartal polis karakolunu bastılar; iki polis otobüsünü tahrip ettiler. Kartal'dan yola çıkan işçiler Ankara asfaltında Gebze yönünden gelen işçilerle birleşti. Yürüyüşçülerin sayısı 15 bini geçti. Önleri Haydarpaşa kavşağında polis barikatıyla kesildi. İşçilerle polis arasında, yolun açılması için çıkan tartışma çatışmaya dönüştü. İşçiler, yol kenarındaki tepelerden topladıkları taşlarla polise karşı koydu. Polis, silahla karşılık vererek geri çekilirken işçiler Kadıköy'e yürüyüşlerini sürdürdü.

Avrupa yakasında da Levent'teki fabrikalardan çıkan işçiler, İstinye'den gelen Kavel işçileriyle birleşip Şişli üzerinden Taksim'e yürümeye başladı. Tekfen fabrikası önünde "toplum polisi" en önde yürüyen kadınları coplayınca çatışma başladı. Polis ateş açtı. İki işçi öldürüldü.
Anadolu yakasında AEG, Çivi ve Tırpan işçileri yürümeye başlayıp Gebze çarşısından Ankara asfaltına çıktılar. Arçelik, Demir Döküm, Timaş, Demirçekmece işçileri yürüyüşe katıldı. 10 bin işçi iki koldan yürüyüşü sürdürdü. 2. Zırhlı Tümen'e bağlı bir tank taburu, İstanbul-Ankara yolunu kapattı. İşçiler barikatı geçtiler.

Kadıköy'de polisle çatışma

Öğle saatlerinde Kadıköy'de 15 bin işçi toplandı. Vapur ve motorlar işçilerin Avrupa yakasına geçmemeleri için iskelelerden uzaklaştırıldı. Tuğgeneral Vahit Güneri Kadıköy İskele Meydanı'nda işçilere "fabrikalarınıza dönün" çağrısı yaptı. İşçiler, dağılmadı. Sokak aralarından yürüyerek Yoğurtçu Parkı'nda toplandılar. 14:30'da parktan çıkarak yeniden iskele meydanına doğru yürüyüşe geçtiler. Askerler Kızıltoprak üzerinden gelen işçilerin önünü kesti. Yeniden çatışma çıktı. İşçiler yeniden iskele meydanına yöneldi. Fenerbahçe Stadyumu yakınlarında işçilerin önünü toplum polisleri kesti. Çatışma çıktı, işçiler bir polis aracını ateşe verdi.

Kartal'dan kamyonlarla gelen işçiler Kadıköy İskele Meydanı'nda kaymakamlık binası önünde toplandı. Bir kadın işçi konuşma yaparken, polis tarafından kaçırılarak gözaltına alındı. Binlerce işçi kaymakamlık binası içindeki emniyet amirliğini bastı. Binadaki sivil polisler, işçilere ateş açtı. İşçiler iki polis aracını ateşe verdi. Yangın, kaymakamlık binasına sıçradı. Gün batarken çatışmalar hala sürüyordu. Kaymakamlık civarına takviye polis birlikleri sevk edildi. İşçiler üzerlerine ateş açan polislere molotof kokteyli, taş ve sopalarla karşılık verdi. Kadıköy'deki çatışmalarda da bir işçi öldürüldü. Karanlık çökerken sıkıyönetim ilan edildi. Ordu İstanbul ve İzmit'in yönetimine el koydu

Çatışmalar son bulduğunda üç işçi Yaşar Yıldırım, Mustafa Bayram ve Mehmet Gıdak, bir toplum polisi Yusuf Kahraman ve Kadıköy'de olayları izleyen esnaf Abdurrahman Bozkurt hayatlarını kaybetmiş, 200'ü aşkın işçi, polis ve asker yaralanmış; 162 işçi ve sendikacı tutuklanarak sıkıyönetim mahkemelerine sevk edilmiş ilk elde 422 işçi işlerinden çıkarılmıştı.

Kazanım...

15-16 Haziran'dan işçi sınıfının bir "kazanım"ı olarak söz etmek ilk bakışta bir paradoks olarak görünebilir. İki gün süren bir protesto yürüyüşü ve direnişin sıkıyönetimle bastırılması, işçi önderlerinin kıyıma uğratılması, öldürülmesi, hapsedilmesi, işten atılması "neden işçi sınıfının kazanç hanesine yazılsın"; bütün bunların üzerinden 50 yıl geçtikten sonra işçilerin sendikaları, sendikal hakları, sosyal hakları, ücretleri, milli gelirden aldıkları pay bunca gerilemiş, toplumsal konumları, toplumsal kültür ve politik söylemde işgal ettikleri yer bunca daralmış ve aşınmışken, hala "bir kazanımdan söz etmek mümkün mü" diye sorulabilir.

Yanıt iki bağlamda da "evet"tir. Evet, 1970'te de 15-16 Haziran bir işçi sınıfı kazanımıydı, bugün de öyledir. 15-16 Haziran 1970'te dar anlamda ve kendi sınırları içinde de olsa aktüel toplumsal ve politik imaları ve etkileri itibariyle bir kazanımdı. Bugün de toplumsal mücadeleler tarihinde bıraktığı silinmez ayak izleriyle işçi sınıfı bilinci ve kimliğinin inşasında edindiği yapı taşı özelliği dolayısıyla mücadele mirasının vazgeçilmez, eşsiz cevheri olarak bir sınıf kazanımıdır ve hep öyle kalacaktır.

Dar anlamda 15-16 Haziran ve DİSK

15-16 Haziran, dar anlamda, DİSK'te ifadesini bulan sınıf sendikacılığını tasfiyeye yönelik devlet ve sermaye saldırısına karşı işçilerin siyasi direnişiydi ve işçiler 17 Haziran günü değilse de sonunda kazandılar. Ne mücadeleleri 15 Haziran sabahı başlamıştı ne de 16 Haziran gecesi bitti. Kurulduğu 1967'den sadece üç yıl sonra DİSK'in Türkiye'yi sarsan büyük direnişin öncüsü haline gelişi aşağıda, ekonomik ve toplumsal yaşamda meydana gelen büyük sarsıntıları bir sismograf gibi yansıtır.

İşçi hareketinin ve sendikal mücadelenin zemini DİSK'in üzerinde yeşerdiği 27 Mayıs sonrası koşullarda -1963 ile 1971 arasında- sanayide çalışmaya başlayan ve sendikalara katılan işçi sayısındaki büyük sıçramalarla birlikte genişlemişti:

◆ 1963'te 2 milyon 745 bin olan işçi sayısı 1971'de 4 milyon 55 bine yükselmişti.

◆1963'te 296 bin olan sendikalı işçi sayısı ise 1971'de 1 milyon 200 bindi.

◆ Aynı dönemde sendikalaşma oranı üç kat artışla yüzde 10.8'den yüzde 29.6'ya yükseldi.

◆ 1963'te imalat sanayinde ücretlilerin büyük bir kesimi 10 kişiden az işçi çalıştıran iş yerlerinde çalışıyordu. Toplam 354 bin işçi 158 bin işyerine dağılmıştı; 1968'deyse 100'den fazla işçi istihdam eden işyerlerinde çalışan işçilerin sayısı 1963'e göre yüzde 50 artarak 252 binden 360 bine çıktı.

◆Sermayenin üretim maliyetlerini yükselttiğinden sürekli o]arak yakındığı ücretlerin maliyet içindeki oranı yalnızca yüzde 10,53'tü. Aynı dönemde iş kazalarıyla kaybolan işgünü sayısı grev ve direnişlerin yol açtığı kayıpların 8 katıydı.

◆Resmi sayılara göre 1963'te 7 olan grev sayısı 1969'da 82'ye 1970'de 111'e yükseldi.

◆Greve katılan işçi sayısı 1963'te 1374 iken 1970'de 27 bine yükseldi.

İşçiler "kendisi için sınıf" oluyor

1970'te İstanbul ve işçi sınıfı 1970 yazına gelirken İstanbul 2 milyon 849 bin nüfusuyla 35 milyon nüfuslu Türkiye'nin en büyük kentiydi. Ülkede üretilen toplam toplumsal sermayenin yüzde 50'si, büyük ölçekli sanayi işletmelerinin yüzde 43'ü, sanayi işçilerinin yüzde 35'i İstanbul'da yoğunlaşmıştı. Madeni eşya, kimya, konfeksiyon ve elektrikli aletler sanayiinin de yüzde 50'den fazlası İstanbul'daydı.DİSK'in kaçınılmazca İstanbul'daki işçi hareketinin merkezinde yer alacağı örgütlenmesinin ilk üç yılında belli olmuştu. 1970 yazında 20'den fazla işçi istihdam eden 700 büyük işletmede 116 bin 605 işçi çalışıyordu. 4 büyük işletmede 3'er bin, 26 büyük işletmede 3 bin dolayında işçi istihdam ediliyor; 250 kadar işletmedeyse 100 ile 500 arasında işçi çalışıyordu. İstanbul'daki merkezileşmiş ve yoğunlaşmış büyük ölçekli modern sanayi işletmeleri bu yapılarıyla Türkiye'nin modern sanayi işçilerinin ve onların sınıf mücadelelerinin döl yatağıydılar. Bu işletmelerin büyük bir bölümünün işçileri burjuvaziyle mücadelede DİSK'i kendi örgütleri olarak benimsemişler, onu bizzat kendileri çağırarak, ekonomik mücadelelerinin merkezi örgütü haline getirinceye kadar sermayeye karşı kavga vermişlerdi. DİSK 1966'dan 1970'e kadar özellikle İstanbul-İzmit metropolü çevresindeki büyük ölçekli özel sanayi işletmelerinde son derece zor mücadelelerden geçerek örgütlenmiş, işçilerin güvenini kazanmış, Türk-İş'in hükümetler ve patronlarla uyum içindeki Amerikan usulü "sarı sendikacılık"ından yaka silken işçi kitlelerinin gözünde yeni sendikal seçenek olarak belirmeye başlamıştı. 1961 Anayasası'nın sendika seçme özgürlüğüne ilişkin hükümlerinin kâğıt üzerinden pratiğe aktarılabilmesi uğruna işçilerin DİSK çevresinde yürüttükleri mücadeleler işçi hareketinin devlet sendikasının denetiminden çıkarak burjuvazinin hegemonyasından bağımsızlaşabilmesinin en önemli imkânlarından biri oldu.

1960'lar sonu ve '70'ler başındaki yoğun mücadele döneminde işçiler "kendisi için sınıf" olma yolunda hızlı ve büyük adımlarla ilerledi. Sendikalaşma çabalarında başvurulan yöntemlerin radikalliği mücadelelerin sertliğiyle doğrudan bağlantılıydı. Fabrika işgalleri ve grevler, bu direnişlerde uygulanan mücadele yöntemleri salt ekonomik mücadeleler olarak kalmadı.

İşçiler yeni koşullarda bir yandan eski geleneksel kavga yöntemlerini dönüştürüyor, öte yandan 1960'lar başından beri sürüp giden fabrika dışındaki toplumsal mücadelelerden, antiemperyalist mücadelelerden edinilen yordamlara da baş vurmaktan geri durmuyorlardı. Gerçi, durmaksızın kabaran ve gelişen kendiliğinden mücadeleleri daha yüksek bir bağlama oturtabilecek devrimci dönüşüm perspektifine sahip sendikal kadrolar henüz ortada yoktu. Uluslararası deneyim ve mücadele bilgisi sendikaların uzağındaydı. Buna karşın işçiler ve işyerlerindeki sendikacılar yaratıcılıklarına sınır koymuyorlardı.

1968'de İstanbul'da Derby Lastik Fabrikası işgali, Türkiye sendika hareketi için bir ilkti. İşçiler fabrikayı DİSK'e kapatan sermaye sahiplerine kendilerini fabrikaya kapatarak yanıt verdiler; onların başarısı, başka fabrikalara da örnek oldu.

Öte yandan 1963'teki Kavel direnişiyle başlayan bir başka gelenek Demir-Döküm'de, Sungurlar'da, Singer'deki işgallerde yeniden doğdu. Fabrikalar çevresindeki yerleşmelerde, mahallelerde yaşayanlar direnişin içinde yer aldılar; işçilerle dayanıştılar. İşçilerin kardeşleri ve eşleri de mücadelenin içine girdiler. 1969 Demir-Döküm işgalini kırmak üzere fabrikaya saldıran polis güçlerine çevredeki gecekondu halkı işçilerle birleşerek karşı koydu.

Devrimci gençlik örgütleri içinde de mücadelenin gelişmesine katkıda bulunmak, işçi grevlerine ve işgallere destek vermek bir siyasal sorumluluk göstergesi sayılmaya başladı.

Hegemonya blokunun çözülüşü

İşçilerin ekonomik mücadelelerinin de katkısıyla 1965-68 arasında nispi olarak artan gerçek gelirleri 1969'dan başlayarak gerilemeye başlamıştı. İktidardaki Adalet Partisi (AP) işçilerin ekonomik taleplerinin daha da güçleneceği bir dönemin arifesinde bir yandan sanayi sermayesinin desteğini korumak için işçi hareketi karşısında git gide sertleşmek, öte yandan politik hegemonyasını sürdürmek için daha geniş kesimlere yaslanmak zorundaydı. Ne var ki, sanayicilere kaynak transferi sağlamak üzere toprak rantının vergilendirilmesi için meclise sevk edilen yasalar büyük arazi ve emlak sahiplerini isyan ettirmiş; 41 AP milletvekili 1970 bütçesine karşı oy kullanarak hükümetin düşmesine yol açmıştı.

Aynı şekilde ticaret gelirlerine yüklenen ek vergiler de tüccar ve esnafı ayağa kaldırmış; taşra sermayesiyle mali-sermaye arasındaki çıkar çatışması Odalar Birliği'ni bölmüştü. AP'nin Odalar Birliği başkan adayı, daha sonra Milli Nizam Partisi'ni kurarak başına geçecek olan Necmettin Erbakan karşısında seçimleri kaybetmiş, AP büyük toprak sahiplerinden sonra taşra sermayesinin de desteğini kaybetmişti. Demirel'in iktidarını koruması, mali sermayenin, özellikle büyük sanayi burjuvazisinin desteğini korumakla sıkı sıkıya bağlanmıştı.
Hükümetin 1970 gündeminin birinci maddesi büyük sanayinin yani, Koçların, Sabancıların, Ezcacıbaşıların ve onların uluslararası iştiraklerinin çıkarlarının korunmasıydı. Demirel sermayenin diğer kesimleriyle kozlarını paylaşmayı bitirir bitirmez sırtını büyük sermayeye yaslayarak işçi sınıfıyla cepheleşmeye yöneldi.

İşçi sınıfını "sarı sendikalar"la kuşatma
atağına isyan

Demirel hükümeti DİSK'i tasfiye için tasarlandığını saklamaya gerek görmediği yeni sendikalar kanunu tasarısını ilkbaharla birlikte TBMM gündemine ve kamuoyuna açtı. Maksat, bütün işkollarında Türk-İş'i yetkili kılarak, işçi hareketinin bir "sarı" sendikalar ağıyla denetim altına alınabileceği bir düzenlemeydi. Tasarının başlıca hedefleri şunlardı:
◆  İşçinin sendikaya üye olabilmesi için başvuru yeterli değildi, sendikanın yetkili organının bu başvuruyu kabul etmesi gerekiyordu.

◆ Üyelikten ayrılma, istifaların noter kanalından geçmesi şartına bağlanıyordu.

◆ Sendikaların Türkiye çapında çalışabilmesi için kurulu bulunduğu işkolunda çalışan sigortalı işçilerin en az üçte birini üye yazmış olması öngörülüyordu.

◆ Federasyonların kurulmasında ise; aynı işkolunda kurulmuş sendikalardan en az ikisinin bir araya gelmesi ve o işkolunda çalışan sigortalı işçilerin en az üçte birini bir araya getirmesi şartı aranıyordu.

◆ Konfederasyonlar ise; yukarıda belirtilen şartlara uygun olarak kurulan sendika veya federasyonlardan en az üçte birinin kararı ve Türkiye'deki sendikalı işçilerin yine en az üçte birinin bir araya getirilmesiyle kurulabiliyordu.

◆ İşçi sendikası kuracak işçilerin o işkolunda en az üç yıl çalışmış olması koşulu getiriliyordu.

◆ Sendikaların, uluslararası federasyonların kurucusu olmaları Türk-iş'in iznine bırakılıyordu.

◆ Sendikaların kooperatifler kurması ve sanayi girişimlerinde bulunmaları Türk-İş'in olur şartına bağlanıyordu.

◆ Anayasal bir hak olmayan lokavtın yasada yer almasına olanak tanınıyordu.

15-16 Haziran ve
Türkiye'de işçi sınıfı çağının açılışı

DİSK yöneticileri, tasarının kanunlaşmaması için, TİP ve CHP'yi ve Senato'daki "Milli Birlik Grubu"nu uyardılar, Başbakan Demirel ve Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay'la da görüşmeye çalıştılar. Demirel görüşmeyi reddetti. Sunay yasayı veto etmesini öneren TİP'in sendikacı vekili Rıza Kuas'ı azarladı: "Neyi veto edeceğimi neyi etmeyeceğimi senden soracak değilim."

Olağan mücadele yolları kapatılan DİSK'in bütün yöneticileri, işyeri temsilcileri ve işçileri 13-14 Haziran 'da Lastik-İş Sendikası'nın İstanbul Merter'deki genel merkezinde bir araya gelerek kendilerine meydan okuyanlara meydan okudular. Türkiye tarihinin en büyük işçi direnişi kararını aldılar, hayata geçirdiler, dünyayı ve Türkiye'yi ayağa kaldırdılar.

274-75 sayılı sendika yasalarında da TBMM'nin sağcı çoğunluğunca yapılan değişiklikler CHP, TİP ve Birlik Partisi'nin aykırılık başvurularını değerlendiren Anayasa Mahkemesi'nin 8-9 Şubat 1971'de aldığı kararla iptal edildi.

İşçiler 1970'in uzun sıcak yazında Ankara asfaltında başlayan kavgayı 1971'in kışında Ankara'da kazandılar.

15-16 Haziran'da dünyayı ayağa kaldırmasalar ne çiğnenen haklarını geri alabilirler ne de Türkiye'nin en büyük çaplı sınıf mücadelelerinin içinde yer alacağı '70'lerin ikinci yarısını kuşatan halk mücadelelerine esin kaynağı olabilirlerdi.

Türkiye 15-16 Haziranla işçi sınıfı çağına girmişti. Bu çağı sona erdirmeye 12 Mart yarı-darbesi de yetmeyecek, 1974-80 arasındaki faşist iç savaş dayatmasını 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi'nin takip etmesi gerekecek ve cunta lideri Kenan Evren işçi sınıfının kazanımlarına  öfkesini şu çimçiğ ifadeyle dile getirecekti: "Bir aşçıbaşı benden daha çok maaş alıyordu."

(AEK)

15-16 HAZİRAN BÜYÜK İŞÇİ İSYANI - II: Geniş anlamda 15-16 Haziran ve Türkiye solu