Շիտտէթին Էքօնօմի Փօլիթիղի. 24 Նիսան 1915

Պու եազը, Օսմանլը Իմփարաթօրլուղու’նուն սօն տէօնէմինտէն Թիւրքիեէ Ճումհուրիեէթի’նէ կէչիշ սիւրէճինին, 24 Նիսան 1915’թէ սիմկէլէշէն էրմէնի Սօեքըրըմը’ելա նասըլ տօղրուտան իլիշքիլի օլտուղունու աչըքլամաեը ամաչլամաքթատըր: Թանզիմաթ’թան իթիպարէն արթան րէֆօրմ չապալարը, էրմէնի թօփլումունուն էշիթ եուրթթաշլըք թալէփլէրինի տէ պէրապէրինտէ կէթիրմիշ; անճաք պու թալէփլէր, մէրքէզիեէթչի տէվլէթ եափըսըելա չաթըշմըշթըր: Տէվլէթ, հալքըն սիեասալ էօզնէ օլմա իհթիմալինի պասթըրմաք իչին պու րէֆօրմլարը եա կէճիքթիրմիշ եա տա եէօնիւնիւ տէղիշթիրէրէք արաչսալլաշթըրմըշթըր: Պու տուրում, Կրամսճի’նին “փասիֆ տէվրիմ” քավրամըելա աչըքլանապիլիր. թէփէտէն միւտահալէլէրլէ տէվլէթի վէ թօփլումու, քիթլէլէրին փասիֆ հալտէ թութուլտուղու պիչիմտէ եէնիտէն եափըլանտըրմա: Թրօչքի’նին “եէօնէթիմ քափասիթէսի քրիզի” օլարաք թանըմլատըղը պու տուրումու, Րաեմօնտ ՔԷվօրքիան վէ Կրիկօրիս Պալաքեան’ըն անլաթըմլարը էքօնօմիք պօեութուելա տա թամամլար: օնլարա կէօրէ պու սիւրէչ եալնըզճա իտէօլօժիք պիր թէրճիհ տէղիլ; Աենը զամանտա միւլքիեէթին զօրլա էլ տէղիշթիրտիղի սիսթէմաթիք պիր թասֆիեէ օփէրասեօնուտուր: 24 Նիսան 1915, պու սիեասի վէ էքօնօմիք տէօնիւշիւմիւն էն աչըք վէ սիմկէսէլ անլարընտան պիրիտիր:

18: եիւզեըլտան իթիպարէն Օսմանլը եէօնէթիճիլէրի, Ավրուփա քարշըսընտա եաշանան ասքէրի, թէքնօլօժիք վէ իտարի կէրիլիղի ֆարք էտէրէք չէշիթլի րէֆօրմլարա եէօնէլմէք զօրունտա քալմըշլարտըր: Պու րէֆօրմ հարէքէթլէրինի III: Սէլիմ’ին Նիզամ-ը Ճէտիտ համլէսի, II: Մահմուտ’ուն մէրքէզիլէշթիրմէ փօլիթիքալարը վէ նիհաեէթինտէ Թանզիմաթ (1839) իլէ Ըսլահաթ Ֆէրմանը’տըր (1856): Պու պէլկէլէր, անաեասալ տիւզէնլէմէլէր արաճըլըղըելա իմփարաթօրլուղուն մօտէրնլէշմէ չապալարընըն զէմինինի օլուշթուրմուշթուր:

Մօտէրնլէշմէ վէ րէֆօրմ. Էշիթլիք թալէպինին քրիզի

Պու րէֆօրմլար, Պաթը’նըն թէքնիք վէ քուրումսալ իլէրլէմէսիելէ պաշա չըքմաք ամաճըելա կէլիշթիրիլէն սթրաթէժիք համլէլէրտի: Անճաք աենը զամանտա, էրմէնի թօփլումունուն էշիթ եուրթթաշլըք թալէփլէրինին եիւքսէլմէսինէ տէ զէմին հազըրլատըլար: Էօզէլլիքլէ էրմէնի վէ տիղէր Հրիսթիեան ունսուրլար իչին սիեասալ հաք թալէպի պու տէօնէմտէ պէլիրկինլէշթի: Րաեմօնտ ՔԷվօրքիան, Թանզիմաթ վէ իսլահաթ տէօնէմլէրինտէ էրմէնիլէրին սիեասի հաք թալէփլէրինին Օսմանլը եէօնէթիմինտէ ճիտտի պիր թէտիրկինլիք եարաթթըղընը պէլիրթիր: 1895 րէֆօրմ փլանընա քարշը կէօսթէրիլէն տիրէնչ, պու թալէփլէրին տէվլէթին մէրքէզիեէթչի եափըսըելա տօղրուտան չաթըշթըղընը օրթաեա քօեար: (ՔԷվօրքիան, Թհէ Արմէնիան Կէնօճիտէ, ս:153-167)

Օսմանլը տէվլէթ կէլէնէղի, էօնճէքի մէտէնիեէթլէրտէն –էօզէլլիքլէ Պիզանս, Սէլչուքլու վէ Մէմլիւքլէր’տէն– միրաս ալտըղը ունսուրլարը փրակմաթիք պիր պիչիմտէ սէնթէզլէեէրէք քէնտինէ էօզկիւ պիր տէվլէթ մօտէլի օլուշթուրտու: Պիզանս’թան մէրքէզիեէթչի իտարէ վէ պիւրօքրաթիք եափը; Սէլչուքլուլարտան ասքէրի-սիեասի թէշքիլաթ իլէ վաքըֆ սիսթէմի; Մէմլիւքլէր’տէն իսէ ասքէրի տէվշիրմէ քուրումլարը Օսմանլը եէօնէթիմինէ էնթէկրէ էտիլմիշթիր: անճաք պու էնթէկրասեօն պաշթան իթիպարէն սաֆ վէ թէքիլ տէղիլտիր; չէշիթլի քիւլթիւրէլ միրասլարըն օրթաք պիր զէմինտէ Օսմանլը’եա ուեարլանմասըելա կէրչէքլէշմիշթիր: Պու սէնթէզլէր, իքթիտարըն եէօնէթիմ քափասիթէսինի արթըրմա վէ սավաշ, իտարէ, քէօլէլիք, վէրկի կիպի ունսուրլարը տիւզէնլէմէեի ուեկուն հալէ կէթիրմէ ամաճընը թաշըմըշթըր: անճաք պու եափըեը թէքրարտան ուեկուն հալէ կէթիրմէ թէշէպպիւսսիւ, 19: եիւզեըլտա էշիթ եուրթթաշլըք թալէփ էտէն հալք քիթլէլէրիելէ ճիտտի պիր չաթըշմաեա կիրմիշթիր:

Փասիֆ տէվրիմին քուրումսալլաշմասը

Օսմանլը’նըն սօն պիւեիւք համլէսի, պաթը’եը մօտէլ ալմաք օլտու: էօզէլլիքլէ Քըրըմ Սավաշը’նըն (1853-1856) արտընտան Ավրուփա սիսթէմինէ էնթէկրասեօն արաեըշլարը պէլիրկին պիչիմտէ արթթը: 19: եիւզեըլ պօեունճա Ավրուփա տէվլէթլէրինէ քարշը ալընան ասքէրի եէնիլկիլէր (էօրնէղին 1829 Էտիրնէ Անթլաշմասը, 1878 Պէրլին Անթլաշմասը), էքօնօմիք քրիզլէր (Տիւեուն-ու Ումումիեէ’նին քուրուլմասը - 1881) վէ քափիթալիսթ տիւնեա սիսթէմինին եաեըլմասը, Օսմանլը’եը տահա տէրին վէ քուրումսալ րէֆօրմլարա, իքթիտարը եէնի պիր սօրունա եէօնէլթթի: Լէվ Թրօչքի, 1912 եըլընտա շու տէղէրլէնտիրմէեի եափար. “Տօղու Սօրունու’նու օլուշթուրան ունսուրլարտան պիր թանէսի պիլէ պարըշչըլ եօլլարլա չէօզիւլէմէմիշթիր վէ ուլուսլարարասը իլիշքիլէրին ճէփհանէլիղինտէքի թիւմ զօրլամա պիչիմլէրի տէնէնմիշ օլմասընա րաղմէն, Ավրուփա տիփլօմասիսի Թիւրք հիւքիւմէթինին մէվճութ տիւզէնի տէղիշթիրմէ քօնուսունտաքի ինաթչը իսթէքսիզլիղի –տահա տօղրուսու պու քափասիթէեէ սահիփ օլմաեըշը– քարշըսընտա չարէսիզ քալմաքթատըր:” Պու ‘քափասիթէ էքսիքլիղի’ օլարաք կէօրիւլէն սօրուն, էսասէն Օսմանլը-Թիւրք հիւքիւմէթինին անթիտէմօքրաթիք եափըսընը քօրումա իրատէսինտէն քաենաքլանմաքթաետը: Պու սիւրէչթէ, թալէփլէրին սիեասալ սիսթէմէ էնթէկրէ օլմա տինամիղինտէ եէնի պիր փօլիթիք էօզնէ օրթաեա չըքմըշթը. Հալք: Ֆրանսըզ Տէվրիմի’նին էշիթլիք վէ եուրթթաշլըք ֆիքիրլէրի, էօզէլլիքլէ Էրմէնի, Րում վէ Արափ էնթէլիժէնսիեասը իւզէրինտէ տէրին էթքիլէր եարաթթը: Ավրուփա’եա կիտէն թահսիլ իչին կիտէն Հրիսթիեան կէնչլէրտէ, տէօնէմին սօսեալիսթ վէ իլէրիճի տիւշիւնճէլէրինէ պիր աչըքլըք վար իքէն, Օսմանլը փաշալարընըն չօճուքլարը պու թիւր տիւշիւնճէլէրտէն տահա ուզաք տուրուփ, իւլքէեէ կէրի տէօնիւեօրլարտը պու տէօնէմլէրտէ: Կրիկօրիս Պալաքեան 1908 տէվրիմի’նին արտընտան Օսմանլը էրմէնիլէրի արասընտա պիւեիւք ումութլարըն եէշէրտիղինի վէ անաեասալ տիւզէնին էշիթլիք կէթիրէճէղինէ տաիր կիւչլիւ պիր ինանչ օլուշթուղունու աքթարըր: Անճաք պու ումութլար քըսա սիւրէտէ եէրինի տէրին պիր հաեալ քըրըքլըղընա պըրաքթը:

Ավրուփա’տա 1848 տէվրիմլէրիելէ պիրլիքթէ պուրժուվազի իլէ իշչի սընըֆը արասընտաքի միւճատէլէ սէրթլէշիրքէն, Օսմանլը’տա իսէ րէֆօրմ թալէփ էտէն կրուփլար տէվլէթ թարաֆընտան թասֆիեէ էտիլէրէք սիւրէչ սօնլանտըրըլտը: Իթթիհաթ վէ թէրաքքի ճէմիեէթի’նին (ԻԹՃ) 1908 տէվրիմի, կէօրիւնիւրտէ անաեասալը վէ մէճլիսլի պիր րէժիմ կէթիրմիշ օլսա տա, պու էօզկիւրլիւքլէր քըսա սիւրէտէ սըքը պասքը ալթընա ալընտը, Թիւրք սիեասիլէր իչինտէ մուհալիֆ օլանլար տա սէսսիզ վէ էթքիսիզ հալէ կէթիրիլտի: 1915’թէ սիւրկիւն քարարլարընը ուեկուլամաք իսթէմէեէն Վալի Րէշիթ Փաշա’նըն ԻԹՃ թարաֆընտան կէօրէվտէն իսթիֆաեա զօրլանմասը կիպի: Պու սիւրէչ, փասիֆ տէվրիմ օլարաք թանըմլանապիլիր. Րէֆօրմ վաատիելէ հալքը եաթըշթըրմաք, անճաք պու րէֆօրմլարը կէրչէքթէն ուեկուլամաք եէրինէ օնլարը էնկէլլէեէն, կէճիքթիրէն վէ չարփըթան պիր սիեասալ իրատէ իլէ հարէքէթ էթմէք: Պու նէտէնլէ, փասիֆ տէվրիմ պիր րէֆօրմ սթրաթէժիսի տէղիլ; աենը զամանտա ուզուն էրիմլի պիր քարշը տէվրիմ պիչիմիտիր: Քարշը տէվրիմի եալնըզճա տէվրիմ սըրասընտա րէժիմ թարաֆթարլըղը օլարաք տէղիլ, աենը զամանտա տէվրիմտէն սօնրա, տէվրիմին իսթիքամէթինի, էսքի րէժիմլէ անլաշմաեա վէ տէվրիմին արքասընտաքի քիթլէեի փասիֆլէշթիրմէ չապասըելա տէղիշթիրմէ օլարաք ալկըլատըղըմըզտա, Թիւրքիեէ’տէքի ուզուն սօլուքլու քարշը տէվրիմճի սիեասէթի ալկըլաեապիլիրիզ:

Կրամսճի, “փասիֆ տէվրիմ” քավրամընը էօզէլլիքլէ Իթալեա’նըն րիսօրկիմէնթօ սիւրէճի –եանի պիրլէշմէ վէ մօտէրնլէշմէ տէօնէմի– պաղլամընտա քուլլանըր: Պու սիւրէչթէ մօտէրն քափիթալիսթ տէվլէթ քուրուլմուշ, անճաք պու տէօնիւշիւմ հալքըն քաթըլըմը օլմատան, եալնըզճա եէօնէթիճի սընըֆլար արասընտա կէրչէքլէշմիշթիր: Կրամսճի’եէ կէօրէ փասիֆ տէվրիմ, հալքըն տօղրուտան միւտահալէսի օլմատան, էկէմէն սընըֆլարըն պասքը վէ եէօնլէնտիրմէսիելէ շէքիլլէնէն, եուքարըտան աշաղըեա քօնթրօլլիւ պիր տէօնիւշիւմտիւր: թօփլումսալ տէղիշիմ թալէփլէրի, իքթիտարա թէհտիթ օլմաքթան չըքարըլըփ մէվճութ իքթիտար իլիշքիլէրինի փէքիշթիրէն պիր արաճա տէօնիւշթիւրիւլիւր: Պու նէտէնլէ փասիֆ տէվրիմ, 1789 Ֆրանսըզ Տէվրիմի կիպի քիթլէսէլ վէ րատիքալ պիր տէվրիմտէն չօք, հալքըն էտիլկէնլէշթիրիլտիղի պիր եէնիտէն եափըլանմա պիչիմիտիր:

ԻԹՃ’նին իտէօլօժիք միրասընը տէվրալան Քէմալիզմ’ին թէմէլ սէօելէմլէրինտէն պիրի օլան “հալքա քարշը հալք իչին” անլաեըշը, փասիֆ տէվրիմին Թիւրքիեէ’եէ էօզկիւ պիր իֆատէ պիչիմիտիր: Պու եաքլաշըմ, իտտիա էտիլտիղի կիպի Ֆրանսըզ Տէվրիմի’նին ժաքօպէն չիզկիսինի տէղիլ; տահա չօք Թհէրմիտօր տէօնէմի իլէ Նափօլեօն Պօնափարթ’ըն օթօրիթէրլէշէն եէօնէթիմ անլաեըշընը եանսըթըր: Թհէրմիտօր սիւրէճինտէ, տէվրիմին րատիքալ հալքչը էօզնէլէրի (էօրնէղին Րօպէսփիէրրէ վէ եանտաշլարը) թասֆիեէ էտիլմիշ; եէրինէ պուրժուվազինին չըքարլարընը քօրուեան ամա հալքը փասիֆլէշթիրէն պիր րէժիմ քուրուլմուշթուր: Պօնափարթ իսէ կիւչլիւ պիր թէք քիշի մէրքէզլի իտարէ իլէ հալքըն սիեասալ քաթըլըմընը սընըրլանտըրմըշթըր: Պու տուրում, Թիւրքիեէ’տէ տէ պէնզէր պիչիմտէ կէօզլէմլէնիր. Էօրնէղին 1925’թէքի Թաքրիր-ի Սիւքûն Քանունու, Քէմալիսթ րէժիմին մուհալէֆէթի պասթըրմաք իչին քուլլանտըղը վէ հալքըն էօրկիւթլիւ թալէփլէրինի սուսթուրմաեը հէտէֆլէեէն պիր արաչթըր:

Տօլաեըսըելա մէսէլէ, սիեասի կիւճիւն թէք ատամտա թօփլանմասը, թօփլումսալ թալէփլէրին արքասընտաքի քիթլէլէրին փասիֆլէշթիրիլմէսի (Օսմանլը պաղլամընտա ֆիզիքի թասֆիեէ վէ եասալ վէ իտէօլօժիք պասքըլար եօլուելա, սիւրկիւնլէր վէ քօրփօրաթիսթ թօփլում ինշասըելա) վէ մօտէրնլէշմէնին եուքարըտան, քօնթրօլլիւ վէ իլքէլ սէրմաեէ պիրիքիմին չըքարլարը էթրաֆընտա եէր ալան պիր պիչիմտէ կէրչէքլէշթիրիլմէսիտիր: Պու մօտէրնլէշմէ համլէսի, տիւնեա փազարընտա եէնիտէն եէր էտինէպիլմէք իչին կէրէքլի կէօրիւլմիւշթիւր; Անճաք հալքըն աքթիֆ քաթըլըմը օլմաքսըզըն, իքթիտար պլօքլարընըն չիզտիղի սընըրլար տահիլինտէ կէրչէքլէշմիշթիր:

Պու սիւրէճի սէմպօլիզէ էտէն չարփըճը պիր սահնէ, Սճհինտլէր’ին Լիսթէսի ֆիլմինտէ կէչէր: Աուսճհվիթզ թօփլամա քամփընտա չալըշան կէնչ պիր քատըն ինշաաթ միւհէնտիսի, եափըմը տէվամ էտէն եէնի պարաքալարըն սթաթիք աչըտան չէօքմէ րիսքի թաշըտըղընը պէլիրթիր: թէքնիք պիր անալիզ սունարաք եափընըն հաթալը փլանլանտըղընը անլաթըր; էօնէրիլէրի մանթըքլըտըր վէ ինշա էտիլէն եափընըն իշլէվինի եէրինէ կէթիրէմէեէճէղինի աչըքչա կէօսթէրիր: անճաք քատըն, էօնէրիսինին իչէրիղի տիքքաթէ ալընմաքսըզըն, սատէճէ քիմլիղի վէ պուլունտուղու քօնում նէտէնիելէ քօմութան թարաֆընտան տէրհâլ վուրուլարաք էօլտիւրիւլիւր: Պու սահնէ թրաժիք օլտուղու քատար էօղրէթիճիտիր. թէքնիք օլարաք հաքլը օլտուղու պիլինմէսինէ րաղմէն, սէօելէտիքլէրի աենէն ուեկուլանմասընա վէ եափը եէնիտէն տիւզէնլէնմէսինէ րաղմէն, օ էօլտիւրիւլմիւշթիւր:

Էշիթլիք, տէմօքրասի վէ մօտէրնլէշմէ իսթէեէն էրմէնիլէրէ քարշը էօնճէ աչըք պիր տիրէնչ կէօսթէրիլմիշ; արտընտան սօեքըրըմ եօլուելա պու թալէփլէրին թօփլումսալ թաշըեըճըլարը օրթատան քալտըրըլմըշթըր: Անճաք սօնրասընտա, պու թալէփլէրին իչէրիղի հալքթան արընտըրըլարաք; էթքիսի քըրըլմըշ պիչիմտէ, իքթիտար պլօքլարընըն չըքարլարընա ուեկուն օլարաք եէնիտէն տիւզէնլէնմիշ, պիւրօքրասինին կէճիքթիրիճի եափըսը իչինտէ էրիթիլմիշ վէ զամանլամասը թամամէն եուքարըտան պէլիրլէնմիշթիր: Պու պաղլամտա շիտտէթ եալնըզճա ֆիզիքի եա տա միւլքիեէթլէ սընըրլը տէղիլ; զամանըն պիւրօքրաթիք կէճիքթիրմէ եօլուելա արաչսալլաշթըրըլմասը, թօփլումսալ մէքâնըն իսէ պիր թասֆիեէ լապօրաթուվարընա տէօնիւշմէսի իւզէրինտէն տէ իշլէվսէլլէշմիշթիր: Պուրատաքի տուրում, էշիթ վաթանտաշլըքթան տահա չօք իսէ աենըլաշթըրըլմաեա (թէք թիփլէշթիրմէ) չալըշըլան պիր քօրփօրաթիսթ պիր սօնուչ օլտու: Պու նէտէնլէ թալէփլէր շիտտէթլէ պասթըրըլըրքէն, իչէրիղի տահա սօնրա արաչսալլաշթըրըլարաք եուքարըտան ուեկուլանապիլիր հâլէ կէլիր: Փասիֆ տէվրիմ սթրաթէժիսի թամ տա պուտուր. Հալքըն թալէփլէրինի եա սահիփլէնմէտէն եա տա օնլարը թաշըեան քիթլէլէրի տըշլաեարաք կէրչէքլէշթիրմէք: Պէօելէճէ էօրկիւթլէնմիշ հալք կիւճիւնիւն սիեասալ էօզնէ հâլինէ կէլմէսինին էօնիւ ալընըր:

Միլլî իքթիսաթ քօրփօրաթիզմի

Օսմանլը’տա թօփրաղա տաիր էօզէլ միւլքիեէթ անլաեըշը կէլիշմէմիշթի; թօփրաղա սահիփ օլմաք իսթէեէն թըմար պէելէրինին կիրիշիմլէրի իսէ սիսթէմաթիք օլարաք էնկէլլէնմիշթիր: Թօփլումսալ տիւզէետէ փատիշահ, էքօնօմի, օրտու վէ տէվլէթ ալանլարընը պիրպիրինտէն աեըրմաեա էօզէն կէօսթէրմիշ վէ պու ալանլարըն տէնէթիմինի եալնըզճա քէնտիսինտէ թօփլամաք իսթէմիշթիր: Պէօելէճէ, պու ալանլարը եէօնէթէն եէկâնէ օթօրիթէ օլմա նիթէլիղինի քօրումուշթուր: Եէնիչէրի օճաղը արաճըլըղըելա ասքէրի սիսթէմինի կիւչլէնտիրէն Օսմանլը’տա, Հրիսթիեանլարըն ասքէրլիք եափմատըղը վէ պու նէտէնլէ սատէճէ վէրկի էօտէեէրէք զէնկինլէշթիքլէրի եէօնիւնտէ պիր ալկը օլուշթուրուլմուշթուր: Օեսա կէրչէքթէ, Հրիսթիեան չօճուքլար պասքը եօլուելա աիլէլէրինտէն ալընարաք զօրլա Միւսլիւմանլաշթըրըլմըշ վէ Պէքթաշի թարիքաթը իւզէրինտէն եէնիչէրի օրտուսունա քաթըլմըշթըր: Պու տուրում, աենը զամանտա սիւննի ասքէրի էօնտէրլէրին տօղրուտան սիեասի իքթիտարա թալիփ օլմալարընըն էօնիւնէ կէչիլմէսի աչըսընտան տա իշլէվսէլ օլմուշթուր: Էօթէ եանտան էքօնօմիք ֆաալիեէթլէրտէ էթքին օլան Հրիսթիեանլար, սիեասալ հաքլարտան սիսթէմլի պիչիմտէ տըշլանմըշթըր:

Տէղիշէն տիւնեա տիւզէնինտէ, թօփլումսալ իլիշքիլէր եէնիտէն շէքիլլէնիեօր; էօնկէօրիւլէմէեէն կէլիշմէլէր եէնի սընըֆսալ ավանթաժլարա քափը արալըեօրտու: Էօնկէօրիւլմէզ տէղիշիմլէրտէ քէնտինի հիսսէթթիրիեօրտու արթըք: Կիւնիւմիւզէ տաիր պաշքա պիր էօրնէքլէ աչըքլամաք կէրէքիրսէ, պու թիւր էօնկէօրիւլմէզ կէլիշմէլէրի, արազի տաղըլըմլարընա պաքապիլիրիզ: Սօեքըրըմ’տան սօնրա ուզուն պիր սիւրէ նասըլ տաղըթըլաճաղը պէլլի օլմաեան արազիլէրին, ճումհուրիեէթ տէօնէմինտէ եափըլան թօփրաք տիւզէնլէմէլէրի սըրասընտա, էքօնօմիք վէ սիեասալ կիւճէ սահիփ աիլէլէր վէրիմլի վէ սուլաք թարլալարը էլլէրինտէ թօփլարքէն, տահա զաեըֆ աիլէլէրէ վէեա աիլէնին քատըն իւեէլէրինէ քըեմէթսիզ կէօրիւլէն սահիլէ սըֆըր, թարըմա ուեկուն օլմաեան քումլու արազիլէր պըրաքըլմըշթը: Նէ վար քի, քափիթալիսթ փիեասա մանթըղը պու էշիթսիզլիղի թէրս եիւզ էտէպիլէճէք կէլիշմէլէրէ եօլ աչթը: Պուկիւն սահիլ շէրիտինտէ թուրիզմլէ զէնկինլէշէն աիլէլէրին վէ աիլէլէրին քատըն ֆէրթլէրինին կէչմիշթէ տէղէրսիզ քապուլ էտիլէն թօփրաքլարա սահիփ օլմասը կիպի: Նիթէքիմ, քափիթալիսթ իլիշքիլէրին կէլիշմէսիելէ պիրլիքթէ; թիճարէթթէ աքթիֆ օլան, իեի էղիթիմ ալմըշ վէ եապանճը տիլլէրէ հâքիմ Հրիսթիեան ունսուրլար, եէնի օլուշան քափիթալիսթ սընըֆըն տօղալ իւեէլէրի հâլինէ կէլմէեէ պաշլամըշթը: Պունա քարշըլըք, տահա չօք տէվլէթ աեկըթը իչինտէ եէր ալան Թիւրք եէօնէթիճի սընըֆը, պու թօփլումսալ տէօնիւշիւմ քարշըսընտա քէնտինի թէհտիթ ալթընտա հիսսէթմիշ վէ սիսթէմ իչինտէքի աերըճալըքլարընը քօրումաք իչին տիրէնիշ կէօսթէրմիշթիր: Օնլար իչին “էշիթլիք”, աերըճալըքլարըն քաեպը վէ միւլքիեէթ տիւզէնինին եէնիտէն տաղըթըլմասը անլամընա կէլիեօրտու:

Էօթէ եանտան, Օսմանլը’տաքի թօփրաք տիւզէնի իչինտէ քէօելիւլիւղիւն անա տամարընը օլուշթուրան էրմէնի վէ րումլար, թօփրաքթա էօզէլ միւլքիեէթին միւմքիւն հալէ կէլմէսիելէ պիրլիքթէ պըրաքըն միւլք հաքքընա քավուշմաեը, եէնիտէն մարապալաշմա սիւրէճինէ իթիլմիշլէրտիր: Թանզիմաթ տէօնէմի, թօփրաքլարընա էլ քօնուլան էրմէնի քէօելիւլէրին եազտըղը շիքâեէթ տիլէքչէլէրիելէ տօլուտուր: Պու տուրում, Օսմանլը’տա իլքէլ սէրմաեէ պիրիքիմինին թօփրաքլարըն էլ տէղիշթիրմէսի եօլուելա քէնտինի կէօսթէրմէեէ պաշլատըղը պիր սիւրէճէ իշարէթ էտէր, Թալին Սուճիեան պու սիւրէճէ “իչ ֆէթիհ վէ եէնիտէն էօրկիւթլէմէ’’ տէր օութճասթինկ Արմէնիանս քիթապընտա: Թրօչքի պունա տաիր շունլարը սէօելէր. “Պիլինտիղի կիպի էրմէնի նիւֆուսունուն եիւզտէ 90’ընտան ֆազլասը թարըմլա ուղրաշմաքթատըր: անճաք կիւնիւմիւզտէ էրմէնի քէօելիւլէրի թէք եաշամ քաենաքլարընտան նէրէտէեսէ թամամէն մահրում պըրաքըլտըլար: չիւնքիւ 1894-96 քաթլիամլարը սըրասընտա Քիւրթ պէելէրի սատէճէ քաչան էրմէնիլէրին տէղիլ էվլէրինտէ քալանլարըն տա թօփրաքլարընա էլ քօետուլար:”

Թօփրաք կասփընը, քափիթալիսթ քուրումլարլա եիւրիւթմէ կիրիշիմի տէ օլմուշթուր; աղըր վէրկիլէրլէ պօրչլանտըրըլան էրմէնիլէրին, Զիրաաթ Պանքասը արաճըլըղըելա արազիլէրինին միւսլիւմանլարա սաթըլմասը կիպի: Եէրէլտէքի տիրէնիշլէր իսէ, էքօնօմիք օլարաք զաեըֆ քալտըղը իչին սօնուչսուզ քալմըշթըր: 1915 եըլըելա պիրլիքթէ, իլքէլ սէրմաեէ պիրիքիմի արթըք հէրհանկի պիր հուքուքսալ տիւզէնլէմէ, պանքա արաճըլըղը եա տա փօլիթիք տէնկէ կէօզէթիլմէքսիզին տօղրուտան էլ քօեմա պիչիմինի ալմըշթըր: Պունա չարփըճը պիր էօրնէք օլարաք Պուրսա’տաքի ուեկուլամա կէօսթէրիլէպիլիր.

“Էրմէնիլէր իլք օլարաք վիլաեէթ քօնաղընտա պուլունան վալիլիք կէնէլ սէքրէթէրինին օֆիսինէ չաղրըլըեօրտու: Մասանըն իւզէրինտէ իչի փարա տօլու պիր քէսէ տուրուեօրտու: Տէվլէթ կէօրէվլիսի, կէլէն քիշիտէն էօնճէտէն հազըրլանմըշ պիր պէլկէեի իմզալամասընը իսթիեօրտու: Պու պէլկէ, մալընը կէօնիւլլիւ օլարաք օրատա պուլունան պիր Թիւրք ալըճըեա սաթթըղընը պէեան էտիեօրտու: Թիւրք ալըճը, քէսէնին իչինտէքի փարաեը սաեըփ էրմէնի քիշիեէ վէրիեօր, արտընտան էրմէնի շահըս օտատան չըքըեօրտու: Անճաք հէմէն սօնրասընտա պաշքա պիր մէմուր, տըշարըտա օ քիշիեի տուրտուրուեօր վէ քէնտիսինէ վէրիլէն փարաեը թէքրար ալարաք մասաեա կէրի քօեուեօրտու: Աենը իշլէմ տիղէր էրմէնիլէր իչին տէ աենէն թէքրարլանըեօրտու:” (ՔԷվօրքիան, թհէ Արմէնիան կէնօճիտէ, ս:559)

Զիեա Կէօքալփ’ին միլլî իքթիսաթ թէզի, Թիւրքիեէ’տէ Հրիսթիեան վէ Եահուտի պուրժուվազիսինին թասֆիեէսի վէ եէրինէ, տէվլէթին քօնթրօլիւնտէ պիր Թիւրք պուրժուվազիսի եարաթըլմասը չապասընա տաեանմաքթատըր: Թիւրքիեէ’տէքի պուրժուվազինին տէվլէթլէ օլան եօղուն էքօնօմիք իլիշքիլէրինին թէմէլ նէտէնլէրինտէն պիրի, պու սընըֆըն տօղրուտան տէվլէթ էլիելէ ինշա էտիլմէսիտիր: Պու ամաչ տօղրուլթուսունտա; Հէեէթ-ի Մահսուսա-ի Թիճարիեէ, Միլլî Իքթիսաթ Պանքասը, Միլլî Թիւրք Թիճարէթ Պիրլիղի, Մահսուլաթ վէ Քանթարիեէ Շիրքէթլէրի կիպի քուրումլար քուրուլմուշ վէ սէրմաեէ թրանսֆէրի սիւրէճի մէրքէզի փլանլամաելա եիւրիւթիւլմիւշթիւր: Քօրփօրաթիսթ պիր չէրչէվէտէ շէքիլլէնէն պու էքօնօմիք եափը իչէրիսինտէ, Օսմանլը տէօնէմինտէ թարըմ, իւրէթիմ վէ թիճարէթին թէմէլ աքթէօրլէրի օլան էրմէնի վէ րումլար, կաերի միլլî ունսուրլար օլարաք քօտլանմըշ; էքօնօմիք օլարաք սիսթէմ տըշընա իթիլմիշլէրտիր:

Պալաքեան’ըն էրմէնի աետընլարընըն քարա լիսթէելէ հէտէֆ ալընմասը վէ պու սիւրէճին պիր “էօնլէեիճի թասֆիեէ” նիթէլիղինտէ օլտուղու թէսփիթինէ տաիր պիլկիլէր, Արմէնիան Կօլկօթհա ատլը էսէրինտէ աչըքչա եէր ալմաքթատըր: Պալաքեան, 24 Նիսան 1915’թէ Իսթանպուլ’տա 250 էրմէնի քիւլթիւրէլ էօնտէրին թութուքլանմասընը տէթաելը պիչիմտէ աքթարըր վէ պու սիւրէճին նէ տէնլի փլանլը վէ օրկանիզէ օլտուղունուն ալթընը չիզէր: Պու քափսամտա, Օսմանլը եէօնէթիմինին էրմէնի աետընլարը քարա լիսթէլէրլէ պէլիրլէեիփ սիսթէմաթիք պիչիմտէ հէտէֆ ալտըղընը վէ պու լիսթէլէրին հազըրլանմասընտա մուհպիրլէրին տէ րօլ օենատըղընը պէլիրթիր: Պու պէլկէլէր, Օսմանլը տէվլէթ պիւրօքրասիսինին էրմէնի նիւֆուսուն թասֆիեէսի սիւրէճինտէ նէ քատար եէօնթէմլի հարէքէթ էթթիղինի կէօսթէրիր:

Տօլաեըսըելա, Պալաքեան’ըն իֆատէլէրի 1915 էօնճէսի էրմէնի աետընլարընըն թասֆիեէսինի, եալնըզճա պիր կիւվէնլիք էօնլէմի տէղիլ; աենը զամանտա, “մուհթէմէլ պիր մուքավէմէթ թէշէպպիւսիւնիւ պաշթան պէրթարաֆ էթմէ” օլարաք թանըմլար: Պալաքեան, էրմէնիլէրին սիւրկիւն սիւրէճինտէ քիլիսէ վէ օքուլ պինալարընըն եանը սըրա պիրէեսէլ մալ վարլըքլարընըն տա միւսլիւման քօմշուլար վէ եէրէլ եէթքիլիլէր թարաֆընտան սիսթէմաթիք օլարաք կասփ էտիլտիղինի աքթարըր: էօզէլլիքլէ Փօզանթը’տաքի եաղմա պէօլկէսինտէ եաշանանլարը շէօելէ անլաթըր.

“Պու արատա եիւզլէրճէ աչկէօզլիւ Թիւրք մէմուր, աչ քուրթլար կիպի թէրք էտիլմիշ մալլարըն իւզէրինէ իւշիւշթիւ: իւսթ տիւզէե հիւքիւմէթ եէթքիլիլէրի արապալար, աթ արապալարը վէ համալլարլա եաղմա պէօլկէսինէ կէլէրէք տէղէրլի էշեալարը սանտըք սանտըք թաշըտըլար: Պու եաղմաեը սիվիլլէրտէն չօք օրտու կէրչէքլէշթիրտի: Պու զէնկին կանիմէթին քըրընթըլարընը հաք էթթիքլէրի փաե օլարաք եօքսուլ միւսլիւման հալքա պըրաքթըլար:”

 — Կրիկօրիս Պալաքեան, Արմէնիան կօլկօթհա

Ինքâր, սիւրէքլիլիք վէ քարշը տուրուշ

էրմէնի Սօեքըրըմը, սալթ Օսմանլը սիեասէթինին սօնուճու տէղիլտի: Աենը զամանտա Ալման Իմփարաթօրլուղու’նուն կէօզէթիմի, տէսթէղի, կէօզ եումմասըելա; Նամիպեա’տաքի Հէրէրօ վէ Նամա հալքլարընա քարշը եիւրիւթթիւղիւ սօեքըրըմըն, էրմէնի Սօեքըրըմը’նտա եէնիտէն ուեկուլանմասը վէ տէվամ էթթիրիլմէսիտիր: Ալման Իմփարաթօրլուղու’նուն Նամիպեա’տա Հէրէրօ վէ Նամա հալքլարընա եէօնէլիք ուեկուլատըղը սէօմիւրկէճի սօեքըրըմ փրաթիքլէրի –զօրունլու եիւրիւեիւշլէր, չէօլ սիւրկիւնլէրի, սուսուզ վէ եէմէքսիզ պըրաքմա եօլուելա էօլիւմ– էրմէնի Սօեքըրըմը’նտա ֆարքլը պիր ճօղրաֆեատա ամա պէնզէր պիր թէքնիքլէ եէնիտէն սահնէեէ քօնմուշթուր: Պու պէնզէրլիք, սէօմիւրկէճիլիք իլէ սօեքըրըմ արասընտաքի եափըսալ պաղը կէօրիւնիւր քըլար: Նամիպեա’տա Օմահէքէ չէօլիւ վէ Օսմանլը’տաքի Տէր Զօր չէօլիւ պու պաղլա պիրպիրինէ պաղլըտըր: Պու պաղլար, էզիլէնլէրին թարիհսէլ իթթիֆաքընը էօրէր:

Թիւրքիեէ’տէ տէմօքրաթիքլէշմէնին էօլչիւթիւ, անաեասա տէղիշիքլիքլէրինտէն զիեատէ, սընըֆլարընըն –իշչիլէրին, քատընլարըն, էզիլէնլէրին, կէնչլէրին վէ ԼԿՊԹԻ+ պիրէելէրին– տէվլէթթէն պաղըմսըզ պիչիմտէ էօրկիւթլէնմէ հաքլարընա սահիփ օլուփ օլմատըքլարըտըր: ԻԹՃ տէօնէմինտէ օլտուղու կիպի, սօնրաքի սիւրէչլէրտէ տէ թօփլումսալ եափըլանմալար, քօրփօրաթիսթ պիր անլաեըշլա եալնըզճա տէվլէթին կիւտիւմիւնտէ վէ օնուն իզնիելէ վար օլապիլմիշթիր: Մուսսօլինի’նին Իթալեա’սը, Ֆրանճօ’նուն Իսփանեա’սը վէ Սալազար’ըն Փօրթէքիզ’ի նասըլ քօրփօրաթիզմին կիւչլիւ էօրնէքլէրիեսէ, պու անլաեըշ սօեքըրըմըն արքա փլանընտա էթքիլի օլան էօնէմլի ‘իզմ’լէրտէն պիրի հալինէ կէլմիշթիր:

24 Նիսան 1915’թէն պու եանա 110 եըլ կէչթի: Էրմէնի Սօեքըրըմը, ինսանլըղըն թիւմ սուչլարընըն թէքէր թէքէր իշլէնտիղի պիր քիթլէսէլ եօք էթմէտիր: Հէր պիր սուչա մարուզ քալան քուրպանըն հիքաեէսի էօնէմլիտիր; պիզէ հաթըրլաթըր եաշանըլանլարը: Թիւրքիեէ’տէքի սուչ օրանը վէ սուչ իշլէմէ պիչիմլէրի, սօեքըրըմ վէ օնուն ճէզասըզ պըրաքըլմասըելա պիրլիքթէ շէքիլլէնմիշ; պու ճէզասըզլըք քիւլթիւրիւ կիւնիւմիւզէ տէք ուզանան փրաթիքլէրին թէմէլինի օլուշթուրմուշթուր: Քափիթալիսթ էքօնօմինին շիտտէթ իւզէրինէ քուրուլմասը վէ պու իլիշքինին եափըսալ օլմասը, պու քօնուտաքի տէվամլըղա նէտէն օլմաքթատըր: Պու եիւզտէն Թիւրքիեէ’տէ 24 Նիսան անմասը, եալնըզճա էօլէնլէրին վէ աճըլարըն կէրիտէ պըրաքթըղը անըլարը տէղիլ; աենը զամանտա օնուն իւզէրինտէն տէղիշէն փօլիթիք վէ թօփլումսալ սիսթէմի անլաեապիլմէք, էլէշթիրմէք վէ օնուն սիւրէքլիլիղինէ րաղմէն քարշը տուրուշու սաղլաեապիլմէքթէտիր:

(ՎՀԵ/ՎՃ)