Milli Savunma Bakanı Vecdi Gönül Cumhuriyet Halk Partili (CHP) Kamer Genç'in "1938-38'de Tunceli'deki Askeri Harekât sırasında kaç kişi öldürüldü ve yaşları nelerdir? Diğer mağduriyetler nelerdir?" şeklindeki sorusuna yanıt verdi:
"1937-38 yıllarında Tunceli'de yapılan askeri harekâtla ilgili olarak yapılan inceleme sonucunda talep edilen konularla ilişkin herhangi bir kayıt, bilgi ve belge bulunmadığı tespit edilmiştir." (Dersim'de ölümlerin hesabı tutulmamış! 8 Şubat 2011, radikal.com.tr)
Oysa Başbakan Erdoğan kısa bir süre evvel "Dersimliler vergi vermedi diye köylerini kim bombaladı. Yani CHP bombaladı, 20 bin, 30 bin, 40 bin, 50 bin kişinin yargısız infaz edildiği söyleniyor" demişti. (anka, 16.8.2010) Başbakan daha önce ise "1938'e dönsünler, Tunceli sürgünlerine baksınlar, ilçe ilçe, köy köy bu ülkenin insanları nerelere nasıl sürgün edilmişler, ona baksınlar, daha ileri giderlerse bunların vesikasını açıklarım, bunlar elimde mevcut" sözlerini sarf etmişti. (turktıme, 27.2.2010)
Genelkurmay Başkanlığı'nın 1972'de yayınladığı resmi belgelerde 1937 -1938 askeri harekâtları sırasında tutulan askeri raporlar vardır. Bu raporlardan -herkesin çok merak ettiği- "1938 gerçeği" üzerine kısmi bilgiler edinmek mümkündür.
Cumhuriyet Öncesi
"1909'da Haydaranlıların tedibi harekâtından sonra Dersim'de bir süre sükünet görüldü... 1914'te Kırgan aşiretinin Sin bucağında hükümet nüfuzunu kırıcı davranışından dolayı bunlar üzerine bir hareket yapıldı."
"1916'da Rus taarruzu devam ederken hükümet, Dersim'de bir tedibat yapılmasına karar vermiş ve bu işe Galatalı Şevket Bey komutasındaki 13üncü tümen memur edilmişti. Nisan 1916 başında başlayan harekât nisan sonunda sona erdirilerek Dersim asilerine bir hayli zayiat verdirilmişti." (Reşat Hallı, Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Yayınevi, Ankara, 1972, s.374)
1937 Harekâtı
"28 Nisan günü eşkıyanın Nohuttepe'de toplanması üzerine uçak bölüğüne biri saat 14:00'te, diğeri 17 00'de olmak üzere iki sorti yaptırılmak suretiyle eşkıya bomba ve makineli tüfek ateş altına alındı."
"3 Mayısta 15 uçaklı bir filo Yukarı Bor ve çevresini havadan bombaladı... Özellikle Sabiha Gökçen hanımın attığı 50 kiloluk bir bomba Keçikezen köyünden kuzeye doğru kaçan asi grubuna oldukça ağır zayiat verdirdiği görüldü." (age, s.388)
"19 Mayısta Keçikezen köyü topçu ateşi altına alınmış ve eşkıyaya oldukça zayiat verdirilmişti." (age, s.396)
"26 Mayıs sabahı saat 05 00'te 2inci ve 3üncü taburları Resikan, Gözerek, Varuşlar, Çökerek ve Çat köylerini sarmış, daha önceden boşaltıldıklarını görünce hepsini yakmıştı."
"Demenanlılardan 56, Yusufhanlılardan 39 kişi Mazkirt kaymakamlığına teslim oldular, dehalet işi küçük gruplarla devam etti."
"24 Haziran sabahından itibaren bir çok asi köyleri yakılıyor, sıkıştırılan asi gruplarına ağır zayiat verdiriliyor, çok sayıda büyük baş hayvan, koyun ve keçileri toplanarak mahalli kaymakamlıklara teslim ediliyordu."
"Temmuz 1937 sonlarında inilmemiş dere, çıkılmamış dağ ve taranmamış bir yer kalmamıştı."
"16-17 Ağustos gecesi Birdo ile Sarıoğlan arasında saklanan Seyit Rıza ve avanesi sarılarak 30 kadarı öldürüldü."
"Takip müfrezelerinin 26 Ağustosta yaptıkları baskında Şahin ile amcası Alişan saklandıkları yerde ayrı ayrı imha edildiler."
1938 Harekâtı
"13 Haziran 1938'de Çat köyüne baskın yapıldı, köydeki kalabalık perişan bir halde bağrışma ve feryatlar içinde kaçıştılar. Bu müsademede haydutlar 70 kadardı. Müsademe sırasında 20 kadarı imha edildi."
"Ağzonik, Velolar, Gülşen komu ve daha bazı köyler yakılmış..."
"14 Haziranda 1inci seyyar jandarma taburundan bir müfreze Aşağı ve Yukarı Rotsan, Dergever köylerini aramış ve yakmıştı."
"17inci tümen de aynı şekilde Hormik, Diztaş, Hemzik uşağı hattının batısında 15 kadar köyü yaktı."
"15 Haziran günü bazı köy ve komlar yakıldı, haydutlar da bir zayiata uğratılmıştı."
"16 Haziran günü Molla Ali köylülerinden 58 kişi teslim oldu."
"19 Haziranda haydutların zayiatı bir hayli fazla idi, Amutka ve Tağar köyleri ile Zeynel tepe bombalanmıştı."
"22 Haziranda Amutka karakolu kurtarıldı, haydutlardan karakol civarında 20 kadar ceset vardı."
"23 Haziranda Tağar ve Bozan köyleri tayyare filosu tarafından bombalanmış, civardaki sürülere makineli tüfek ateş açılmıştı."
"24 Haziranda 2 uçaklı bir filo Nazika, Briki ve Meraş köylerini bombaladı."
"28 Haziranda 33 şehit, 60 yaralı, 163 haydut ölü, teslim olan 866 kişi, yakılan köyler 60..."
"1 Temmuzda Ahpanos bölgesinde görülen insan ve hayvan sürüleri ateş altına alınmış ve bir hayli zayiat verdirilmişti."
"2 Temmuzda 17inci tümen bölgesinde 40 haydut ölü, üç haydut da kendilerini uçurumdan atarak parçalandı."
"8 Temmuzda haydutlara oldukça ağır insan ve hayvan zayiatı verdirilmiş, tayyare desteğiyle bazı köyler bombalanmıştı."
"15 Temmuzda Aşağı Bor, Haçili deresi karşısı ve Kafat bölgesinde bölgesindeki haydutlara bir zayiat verdirilmiş..."
"16 Temmuzda Piter bölgesinde toplanan haydutlar üzerine ağır silahlar ile ateş edilerek hayli zayiat verdirildi."
"20 Temmuz günü 60 kadar haydut imha edildi..."
"21 Temmuzda Laç deresinde haydutların sığındığı mağaralar top ve makineli tüfek ateşi ile ve tahrip kalıpları atılmak suretiyle tahrip edilmiş ve içindekiler öldürülmüş, can havliyle dışarı atlayanlar ateşle imha edilmişti. Mağaralarda toplam 216 haydut imha edilmişti. 12 haydut cesedi Munzur suyu üzerinde görüldü. Son mağarada 20 haydut öldürülmüş, ikisi de kendilerini Munzur suyuna atmak suretiyle intihar etmişlerdi."
"1 Ağustosta Erzincan Tugayı bölgesinde yapılan taramada 100'den fazla haydut imha edilmişti. Aynı tarih itibarıyla 13 subay, 162 er yaralı, 104 er ise şehit olarak bildirildi."
"10 Ağustosta 7 haydut ele geçirilmiş..."
"13 Ağustosta Kırmızıdağ ve civarında 300 haydut imha edildi, Kolordu bölgesindeki tarama harekâtlarında haydutlardan birçokları imha edilmiş, bir kısmı diri ele geçirilmiş, bir miktar silah ve hayvan ele geçirilmişti."
"14 Ağustosta Ali Boğazına inen derelerde 65 haydut imha edildi, mağaralar bombalandı, haydutlara bir hayli zayiat verdirildi, Kaçkerekbaba'da yapılan taramada 32 haydut imha edildi, aynı günün akşamı 38 haydut imha edilmişti, 9uncu Kolordu bölgesinde çok sayıda haydut mağaralarda imha edilmişti."
"15 Ağustos 1938 sabah... Deşt kuzeyindeki Hacili köyündeki haydutlardan 13'ü daha imha edildi... Deşt Zımbek mezrası, Halvari, Kırmızı Mezria köylerinde yapılan taramada ise bu köylerden silahla karşı koyan haydutlar da imha edildi ve köyleri yakıldı. Laç deresi içinde yapılan taramada da Munzur'un batısına geçmek isteyen haydutlardan bir kısmı imha edilmiş, bir kısmı kaçmıştı.Karargâhı Çukur'da toplanan Süvari Tümeni; 2inci Seyyar Jandarma Taburu ve Hot'ta toplanan 14ncü Süvari Alayı ile Dar boğaz deresi - kolordunun doğu hududu arasında yaptığı taramada bu bölgeye sığınan 281 Demenan ve Haydaranlı haydudu imha ettiler... Tağar deresi ikinci kez aranmış ve mağaralarda bulunan 12 haydudu imha etmişti, 9uncu kolordu bölgesinde 17inci tümenin Harçi bölgesini tarayan birlikleri 58 haydudu imha etmişti.15 Ağustos öğleden sonra ise 93üncü alayın 3üncü taburu batıya sevk edilmek üzere Yusufanlıları toplayarak Mameki'ye getirmekte iken Uhni köyünden Mehmet Ali adında bir haydudun kafile arasından fırlayarak Necip adında bir onbaşımızı hançer ile şehit etmesi üzerine meydana gelen kargaşalıkta kaçmak isteyen 49 kişi imha edildi. 41inci tümenin Munzur suyu batısında tarama yapan birlikleri ise batıya nakli kararlaştırılan adamları ararken ... haydutlara öteden beri yataklık ve şerirlik eden Zımbık, Hiç, Kirnik ve Bornak köylerinden 395 haydudu ölü olarak ele geçirdiler. Süvari birliklerinin bölgesinde devam eden taramada ise çok sayıda haydut imha edilmiş, bir miktar silah ve cephane ele geçirilmişti."
"16 Ağustos sabahı Kolordular bölgesinde Süvari tümeni bölgesinde Muhundu bölgesinde yapılan taramada sığındıkları yerden ateşle karşı koyan bir kısım Demenanlı haydudu imha etmiş, Pah doğusunda Çukur civarında tarama yapan Seyyar Jandarma Taburu da müsademe ettiği Haydaranlı haydutların tamamını yok etmişti. Bu imha edilenler arasında Haydaran aşiret reislerinden biri de vardı. Öğleden sonra Sıçan gediği bölgesinde Kemah'tan gelen jandarma müfrezesinin ardımı ile 20 kadar haydut öldürülmüştü. 9uncu kolordu bölgesinde bütün birlikler yaptığı taramalarda müsademeye girdiği haydutlardan birçokları imha edilmişti. Aynı gün öğleden sonra Süvari Alayı tarama bölgesinde silahla karşı koyan 79 haydudu, Pah bölgesinde tarama yapan 2inci Seyyar Jandarma Taburu da 37 Haydaranlı haydudu imha etmişti. Bu arada bir tayyare filosu da Orta dağın güneyinden geçen Eriç deresi güney sırtları ile Kuru doğar dağı, Harap karakol bölgelerine dağılmış ve yanlarında sürüler bulunan 500 kişi kadar bir haydut grubunu bombalamış ve makineli tüfek ateşi altına almıştı."
"19 Ağustosta İkinci Safha için yürüyüşe devam eden 7inci Kolordu birliklerinden 41inci tümen Munzur Suyu ile Kalason ve Sin Bucağı bölgelerinde direnen 290 haydudu daha imha etmiş, Mazgirt'te toplanan son kafileden kaçmak isteyen 52 haydut da imha edilmek suretiyle jandarma taburları... yerlerine gönderilmişti. 12inci Tümen, 12 Ağustostan beri yasak bölge içinde ve dışında yaptığı taramada yer yer bir çok haydudu imha etmiş olmakla birlikte son direnen 170 kişiyi daha imha etmiş ve o bölgedeki köy ve tarlaları yakmıştı."
"6 Eylül sabahı Mercen deresinde 7inci Alay 6 haydudu imha etmiş ve bir miktar silah ele geçirmişti."
"8 Eylülde Tağar deresi doğusunda 13 erkek, 30 kadın ve çocuk yakalanmıştı, 5 haydutla yapılan müsademede 2si öldürüldü, bunlardan birisi Karaballı aşiretinden Guali oğlu Ali idi. 143üncü Alay yaptığı taramada 6 haydudu imha etmişti.
"9 Eylülde yapılan müsademede 15inci Tümenin 56ıncı Alayı Kızılviran ormanlarında 37 kişilik bir haydut grubunu imha etmiş, kadın ve çocuk 18 kişiyi yakalamıştı. İmha edilenler arasında Şam uşağı aşiret reisi Şeyh Hasan da vardı. 12inci Tümen birlikleri Ali boğazındaki bir çok mağaraları ateşe vermiş ve bu suretle mağaralarda saklanan bir çok haydudu imha etmişti. 36ıncı Alayın 1inci Taburu da aradığı mağaralardan birinde 22 haydut imha etti."
"6 Eylülde başlayan tarama harekâtında 15 Eylül 1938 itibarıyla birlikler mağaraları, taş kovuklarını ve bir insanın saklanabileceği her noktayı adım adım aradılar... bir çok mağara ve civarında yapılan müsademelerde içlerinde bazı aşiret reislerinin de bulunduğu yüzlerce haydut imha edildi, bir o kadar da çocuk ve kadın grupları yakalandı, yine yüzlerce hayvan, silah ve cephane ele geçirildi, haydutların direndikleri köyler, münferit evler, komlar ve hatta tarla ve meşelikler yakıldı, böylelikle manevranın bu son safhası da sona ermiş olacaktı."
"19 Eylül 1938 itibarıyla tarama bölgesinden 17 günlük tarama harekâtından ölü ve diri 7954 kişi çıkarılmış, isimleri verilen 101 kişiden 73'ü ele geçirilmiş ve 1019 silah toplanmıştır..." (Yazım ve özel ad yanlışlıkları orijinal metne ait, h.a)
Bir Günde En Az 808 Ölü
1972 yılında yayınlanan bir kitapta yer alan ve yukarıda kısaca özetlediğimiz bilgiler 1938 gerçeğinin bir kısmını aydınlatmaktadır. Resmi belgelere göre sadece 15 Ağustos 1938 günü 808'den fazla kişinin öldürüldüğü anlaşılmaktadır. Genelkurmay belgeleri dahi 1938'de ölenlerin sayısının 10 ila 20 bin arasında olduğunu gözler önüne sermektedir. 2 yıla yayılan ve 11-12 ay boyunca aralıksız devam eden bir askeri harekâtta daha fazla insanın yaşamını kaybettiği tahmin edilebilir.
Kasım 2009'da Onur Öymen'in konuşmasıyla başlayan ve halihazırda devam eden "Dersim 1938" tartışmasında geldiğimiz noktada ortaya çıkan bilanço -yazımızın başında alıntıladığımız- siyasilerce verilen birbirini tutmayan demeçlerden ibaret ne yazık ki. Hükümetten "Dersimliler'e jest" niteliğinde bir karşılık dahi yok. Başbakan "elindeki belgeleri" hâlâ açıklamadı. "Dersim" adı yasallaşmadı.
Savunma Bakanı Gönül'ün "tek cümlelik" açıklamasından, Türk siyasetinin Genelkurmay'ın "1972 belgeleri"nden dahi geride olduğu anlaşılıyor. (HA/EÖ)
