Kıdem tazminatı, çalışma yaşamını düzenleyen her üç kanunda da (İş, Deniz, Basın) yer alıyor. Ancak, her üç kanunda da farklı yaklaşımlar var. Emeklilikte yaşa takılanların çoğunluğu İş Kanununa tabi çalışanlar olduğundan, kıdem tazminatı hakları açısından İş Kanunundaki düzenlemeye bakılacak.
İş Kanununda yer alan kıdem tazminatı, işleyiş kuralları tereddüte yer vermeyecek kadar açık düzenlenmiş. Bu nedenle, kıdem tazminatını hak ettiren koşullar varsa, emeklilikte yaşa takılanlar (EYT) açısından uygulamada farklı bir sonuç olmayacaktır.
EYT'nin sıkıntısı emekli olabilmek için SGK tarafından aranan koşullardan kaynaklanıyor. 08.09.1999 tarihinden önce sigortalı olanların sigortalılık süresi ile prim ödeme gün sayısı tamam olduğu halde emekli olamamalarının nedeni, Sosyal Sigortalar Kanununda belirtilen tarihte yapılan düzenlemeyle emekli olabilmek için belli bir yaşı tamamlamış olma koşulunun getirilmiş olmasıydı.
Yapılacak düzenlemeyle yaş koşulu kaldırılırsa, 08.09.1999 tarihinden önce geçerli olan en az sigortalılık süresi ile en az prim ödeme gün sayıları tamamlanmışsa ya da tamamlandığında, kişinin emekli olabilmesinin önü açılmış olacak. Eğer son günlerde gündeme geldiği üzere, düzenleme yapılırken yeniden yaş sınırı konulacak olursa, bu defa yeniden belirlenen yaş koşulunun da gerçekleşmesi gerekecek.
Sözü edilen koşullar karşılandığında kıdem tazminatını hak ettiren nedenlerden biri olarak yaşlılık aylığı bağlanması için SGK'ye başvurulması ve emekli olunabileceğine dair yazının alınması gerekiyor. İşveren, SGK tarafından işçiye verilecek yaşlılık aylığını hak ettiğini bildiren yazıya dayanarak işçinin hak ettiği kıdem tazminatını ödemekle yükümlü olacak. Bu nedenle, yasal düzenleme sonrası, EYT'nin yaşlılık aylığı bağlanması için SGK'ye başvurmaları ve emekli olabileceklerini bildiren yazıyı işverene vererek kıdem tazminatlarının ödenmesini istemeleri gerekecek.
Bu durumda, tüm işçiler için olduğu gibi yapılacak düzenlemeyle yaşlılık aylığını almaya hak kazanacak EYT için de kıdem tazminatına hak kazandıran koşullar ve tazminatın hesaplanma biçimleri geçerli olacak. Bu nedenle, kıdem tazminatıyla ilgili koşullara ve tazminatın hesaplanma biçimlerine de bakmak gerekiyor.
Kıdem tazminatı hakkında bilinmesi gereken hususlar:
Kıdem tazminatı uygulamasıyla ilgili olarak ayrıntılara girmeden genel düzenlemelerden söz edilirken özellikle İş Kanununda sonradan yapılan düzenlemelerle, kamu kurum ve kuruluşlarından iş almış alt işverenler (taşeronlar) tarafından çalıştırılmış işçilerin hak ettikleri kıdem tazminatının nasıl ve kim tarafından ödeneceği hususlarına da değinilecektir.
1. Kıdem tazminatına hak kazandıran koşullar
İş Kanununda düzenlenmiş kıdem tazminatından yararlanabilmek için İş Kanununa tabi işyerinde çalışmış olmak ve işyerindeki hizmet süresinin en az bir yıl olması gerekiyor.
Ancak Kanuna göre işçinin işyerindeki hizmet süresi, "...hizmet akdinin devam etmiş veya fasılalarla yeniden akdedilmiş olmasına bakılmaksızın aynı işverenin bir veya değişik işyerlerinde çalıştıkları süreler göz önüne alınarak hesaplanacaktır. Hatta işyerlerinin devir veya intikali yahut herhangi bir suretle bir işverenden başka bir işverene geçmesi veya başka bir yere nakli söz konusu olmuşsa işçinin kıdemi, işyeri veya işyerlerindeki hizmet akitleri sürelerinin toplamı üzerinden dikkate alınacaktır (1475 sk.14)".
Fasılalarla devam etmiş iş ilişkilerindeki sürelerin toplamı üzerinden kıdem tazminatının hesaplanabilmesi için dikkat edilmesi gereken önemli husus, önceki ilişkilerin kıdem tazminatını hak ettirecek biçimde sona ermiş olması olacak. Daha önceki hizmet sözleşmeleri kıdem tazminatını hak ettirmeyen şekilde feshedilmişse bu süreler kıdem tazminatı hesabında dikkate alınamayacak.
Yine, önceki iş ilişkisi sona ererken kıdem tazminatı ödenmişse (örneğin askerlik ödevini yerine getirmek üzere iş sözleşmesi feshedilirken kıdem tazminatı ödenmiş olabilir), son kıdem tazminatı ödenirken önceki iş ilişkisi süresi de (örneğin askere gitmeden önceki hizmet süresi) dikkat alınacak, ancak daha önce ödenmiş kıdem tazminatı miktarı, daha sonra kıdem tazminatı almaya hak kazanacak şekilde hizmet sözleşmesi sona erdiğinde örneğin yaşlılık aylığı almak üzere iş ilişkisini sona erdiren işçilere (EYT yasası uyarınca emekli olacaklara da), almakta olduğu son ücret üzerinden hesaplanarak ödenecek kıdem tazminatı miktarından düşülecektir.
Hizmet sözleşmesinin İş Kanununda belirtilmiş kıdem tazminatını hak ettiren nedenlerle sona ermiş olması gerekiyor. Kanunda, kıdem tazminatına hak kazandıran nedenler geniş tutulmuş. Örneğin, kadın işçinin evlenmesi (evlendikten sonra bir yıl içinde), erkek işçinin "muvazzaf askerlik ödevi" için askere gitmesi, işverenin yasada tanımlanmış ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan davranışları, işverenin sağlık ya da zorunlu nedenlerle iş sözleşmesini sona erdirmesi, ölüm ve toptan ödeme, malullük aylığı ve EYT'lilerin de yararlanacağı yaşlılık aylığı bağlanması için kendi istekleri ile işten ayrılmaları, gibi nedenlerle sözleşmenin feshi gerçekleştiğinde kıdem tazminatı hakkı doğuyor.
2. Kıdem tazminatı hesaplanırken dikkat edilecek hususlar
- Yukarda vurgulandığım üzere, aynı işyerinde veya aynı işverene ait farklı işyerlerinde, fasılalarla da olsa hizmet sözleşmesinin devam ettiği her tam yıl için 30 günlük ücret üzerinden kıdem tazminatı ödenecek. Eğer bireysel veya toplu sözleşme ile her tam yıl için ödenecek 30 günlük kıdem tazminatına esas süre arttırılmış ise kıdem tazminatı hesabında bu süre dikkate alınacak.
- Tam yılı aşan ay ve günler varsa kast esasıyla o günler için de kıdem tazminatı hesaplanarak ödenecek.
- Yaşlılık aylığı bağlanması için fesih dahil, kıdem tazminatına hak kazandıran diğer nedenlerle işten ayrılma tarihindeki son ücretin brüt tutarı dikkate alınacak. Ücret dışında varsa ikramiye, yakacak yardımı, giyim yardımı, yemek yardımı, kira, servis yardımı gibi ödemeler de kıdem tazminatının hesabında dikkate alınacak.
- Kıdem tazminatında tavan uygulaması bulunuyor. Memur maaşlarına yapılan zamma göre (en yüksek devlet memurunun hak edeceği yıllık emeklilik ikramiye miktarını geçemez) değişen tavan miktarı, 2022 yılı ikinci yarısı için brüt 15.371 TL'dir. Bu nedenle kişinin ücreti yüksek olsa da belirtilen her yıl için dikkate alınacak kıdem tazminatı miktarı en fazla 15.371. TL olacak.
- Hesaplanan kıdem tazminatından sadece damga vergisi kesilecek.
- Kıdem tazminatının peşin ödenmesi gerekiyor. Ancak, taraflar anlaşırlarsa taksitlendirerek ödeme yapılabilir. Peşin ödenmediğinde ya da anlaşılarak taksitlendirilmiyorsa, emekli olabileceğine dair belgenin işverene sunulduğu günden itibaren mevduata uygulanan en yüksek faiz uygulanacak. Bu uygulama, kıdem tazminatı alacaklarına ait olup diğer alacak davalarından farklı düzenlenmiştir.
3. Kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan işçiler için kıdem tazminatını ödeyecek kamu kuruluşu hakkında özel düzenleme yapılmış.
Buna göre, Emekli Sandığı Kanunu ve Sosyal Sigortalar Kanununa veya yalnız Sosyal Sigortalar Kanununa tabi olarak sadece aynı ya da değişik kamu kuruluşlarında geçen hizmet sürelerinin birleştirilmesi suretiyle Sosyal Sigortalar Kanununa göre yaşlılık veya malullük aylığına ya da toptan ödemeye hak kazanan işçiye, bu kamu kuruluşlarında geçirdiği hizmet sürelerinin toplamı üzerinden son kamu kuruluşu işverenince kıdem tazminatı ödenecek (1475 sk.m.14).
4. 4857 sayılı İş Kanununda, 4734 sayılı Kamu İhale Kanununun 62'nci maddesinin birinci fıkrasının (e) bendi kapsamında kamu kurum ve kuruluşlarından iş alan alt işverenlerin (taşeronların) buralarda çalıştırmış oldukları işçilerin kıdem tazminatlarının ödenme şekli özel olarak düzenlenerek çalıştırıldıkları kamu kurum ve kuruluşları yükümlü kılınmış (4857 sk.m.112). Buna göre;
a) Alt işverenlerinin değişip değişmediğine bakılmaksızın aralıksız olarak aynı kamu kurum veya kuruluşuna ait işyerlerinde çalışmış olanların, kıdem tazminatına esas hizmet süreleri, aynı kamu kurum veya kuruluşuna ait işyerlerinde geçen toplam çalışma süreleri esas alınarak tespit olunacak. Bunlardan son alt işverenleri ile yapılmış olan iş sözleşmeleri 1475 sayılı İş Kanununun 14'üncü maddesine göre kıdem tazminatı ödenmesini gerektirecek şekilde sona ermiş olanların kıdem tazminatları ilgili kamu kurum veya kuruluşu tarafından ödenecek (4857 sk.m112),
b) Aynı alt işveren tarafından ve aynı iş sözleşmesi çerçevesinde farklı kamu kurum veya kuruluşlarında çalıştırılmış olanların, iş sözleşmeleri 1475 sayılı İş Kanununun 14'üncü maddesine göre kıdem tazminatı ödenmesini gerektirecek şekilde sona ermiş olanlara, farklı kamu kurum ve kuruluşuna ait işyerlerinde geçen hizmet sürelerinin toplamı esas alınarak çalıştırıldığı son kamu kurum veya kuruluşu tarafından, ödenecek (4857 sk m. 112- Ek fıkra: 10/9/2014-6552/8 md).
c) Alt işveren tarafından daha sonra 4734 sayılı Kanun kapsamında bulunan idarelere ait işyerleri dışında bir işyerinde çalıştırılmaya devam eden ve bu şekilde çalıştırıldığı sırada iş sözleşmesi kıdem tazminatı ödenmesini gerektirecek şekilde sona eren işçinin kıdem tazminatı, işçinin yazılı talebi hâlinde, kıdem tazminatının söz konusu kamu kurum veya kuruluşlarına ait işyerlerinde geçen süreye ilişkin kısmı, kamu kurum veya kuruluşuna ait çalıştığı son işyerindeki ücretinin yılları itibarıyla asgari ücret artış oranları dikkate alınarak güncellenmiş miktarı üzerinden hesaplanmak suretiyle son kamu kurum veya kuruluşu tarafından işçinin banka hesabına yatırılmak suretiyle ödenecek. Bu şekilde hesaplanarak ödenen kıdem tazminatı tutarının, iş sözleşmesinin sona erdiği tarihteki ücreti üzerinden aynı süreler dikkate alınarak hesaplanacak kıdem tazminatı tutarından daha düşük olması hâlinde, işçi aradaki farkı alt işverenden talep edebilecek(4857 İ.K. m.112 Ek fıkra: 10/9/2014-6552/8 md.).
Özetle
Kıdem tazminatı konusunda ayrıntı denebilecek bazı düzenlemeler daha bulunmakla beraber, yukarıda belirtilenler, kişinin beklentisini doğru tahmin edebilmesi için genel olarak bilinmesi gereken hususlar.
Bu durumda, yaş sorunu kalktığında ya da yeniden belirlenebilecek yaş koşulu karşılandığında, sigortalılık süresi ile prim ödeme gün sayısı da yeterli ise erken yaşa takılanlar yaşlılık aylığı almak üzere SGK'ya başvurabilecekler. Yaşlılık aylığı almak üzere emeklilik işlemlerinin başlatılması, işverenin kıdem tazminatını ödeme yükümlülüğünü başlatacaktır.
Bu arada, erken yaşa takılanlar arasında kamu kurum ve kuruluşlarından iş alan alt işverenler tarafından bu kuruluşlarda çalıştırılmış işçiler de bulunacağından, bu çalışanların kıdem tazminatlarını, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarından alabileceklerini akılda tutmaları gerekiyor.
(DK/AÖ)
