Tarımda Neoliberal Politikaların 30. Yılı

Türkiye, 1980'lerin başından beri IMF ve Dünya Bankası'nın öncülüğünde, uluslararası sermayenin çıkarlarına göre biçimlendiriliyor. Bu sürecin en somut örneği 24 Ocak 1980 Ekonomik Kararları'dır. Bu kararlar, 1970'li yıllarda belirginleşen neoliberal politikaların IMF ve Dünya Bankası aracılığıyla azgelişmiş ülkelere dayattığı istikrar ve yapısal uyum programlarının bir ürünüydü.

Tarımın belirgin olarak istikrar programlarına girmesi de, 24 Ocak-12 Eylül süreciyle başladı. 24 Ocak Kararları, içerdiği yapısal dönüşüm programıyla kapitalist küreselleşme sürecine entegrasyon modeliydi. 9 Aralık 1999'da IMF'ye verilen niyet mektubuyla kapsamı belirlenen istikrar programı ise, bu modelin gerçekleştirilmesi yolundaki son halkayı oluşturdu.

2000-2008 döneminde uygulanan Tarım Reformu tezgâhının çerçevesi 1998'de Dünya Bankası tarafından hazırlanan bir raporla çizildi. Bu raporda yer alan başlıca öneriler şunlardı:

• Tarım ürünleri fiyatları, dünya fiyatları seviyesine çekilmeli
• Fiyat destekleri kaldırılmalı
• Doğrudan gelir desteği (DGD) sistemine geçilmeli
• Gübre ve kredi sübvansiyonlarına son verilmeli
• Tarım kooperatiflerinin ayrıcalıkları kaldırılmalı
• Tarımsal KİT'ler özelleştirilmeli

Bu öneriler, 9 Aralık 1999'da IMF'ye verilen niyet mektubu ve 10 Mart 2000'de Dünya Bankası'na verilen kalkınma politikası mektuplarında aynen yer aldı.

Son 60 yıllık dönemde IMF ve Dünya Bankası'nın Türkiye tarımını biçimlendirme girişimlerinin en tahripkâr olanı 2000-2008 döneminde Tarım Reformu Uygulama Projesi (ARIP) adı altında yürütülen "yapısal dönüştürme" programıdır. Projenin en önemli bileşenini oluşturan ve siyasi iktidarlar tarafından kararlılıkla uygulanan DGD; tarımda üretim-istihdam dengelerini altüst etmiş, edilgen bir köylü kesimi yaratarak sistemden çıkmıştır. Bu program çerçevesinde tarımı destekleyen, girdi ve teknoloji sağlayan kurumlar özelleştirilmiş ve/veya tasfiye edilmiş; tarım satış kooperatifleri zayıflatılmış, işlevsiz hale getirilmiş ve tasfiye edilmelerinin koşulları yaratılmıştır.

İşlevini tamamlayan DGD sistemi yerine 2010 yılından itibaren "Havza Bazlı Üretim ve Destekleme Modeli"ne geçilmiştir. Bu modelde Türkiye iklim, topografya ve toprak verileri dikkate alınarak 30havzaya bölünmekte; her havza için belirlenmiş ürünlere prim desteği verilmektedir. Model ürün primlerine dayanıyor gibi görünse de, birim arazideki verimliliği değil, beyan edilen ürün miktarını esas almakta; bu nedenle DGD'deki "büyük toprak sahibine büyük destek" mantığı sürmektedir.

IMF-Dünya Bankası dayatmalı tasfiye programlarının yıkıcı sonuçları son yıllarda iyice gün yüzüne çıkmaya başladı. Tarımın genel ekonomi içindeki önemi sürekli olarak azaldı, tarım katma değerinin GSYİH içindeki payı düştü, tarımın istihdamdaki payı geriledi. Ayrıca dönem içerisinde tarım destekleri GSYİH'nin binde 5-6'sı seviyesinde tutuldu. Buna karşılık başta buğday olmak üzere birçok tarımsal ürünün fiyatı gerçekleşen tüketici fiyatlarındaki artışın gerisinde kaldı.

Son 10 yılda ülke nüfusu yaklaşık 8 milyon artarken, tarım alanları dramatik bir şekilde azaldı. Bitkisel ürünlerin çoğunda üretim ya geriledi ya da hiç artmadı. Uygulanan yanlış politikalar sonucu toplam hayvan varlığı 4 milyon baş geriledi; 1996'dan beri yasak olan kırmızı et ithalatına başlandı; kurbanlıklar bile ithal edildi.

Bu sürecin iki anlamı vardır: Çiftçi gelirlerindeki azalma ve yoksulluktaki artış! Nitekim 30 Ekim 2011 tarihli mükerrer Resmî Gazete'de yayımlanan 2012 Yılı Programı'nın 260. sayfasında da "ortaya çıkan işsizlik, yoksulluk ve göç gibi sorunların tarım sektöründeki yeniden yapılandırma sürecinden" kaynaklandığı kabul edilmektedir.

Çiftçi tarımdan kopuyor

Tüm bu olumsuzlukların sonucu olarak çiftçi tarımdan kopmaktadır. 2000 yılında tarımdan geçimini sağlayan çiftçi sayısı 7,8 milyon iken, 2011 sonunda 6,1 milyon kişi olmuştur. Yani 1,7 milyon çiftçi tarımdan kopmuştur. 2000 yılında tarımın istihdamdaki payı %36 iken 2011 sonunda %25,5'e düşmüştür.

Tablo 1- Tarımın İstihdamdaki Payı

Tarım en istikrarsız sektör haline geldi

2000'li yılların başında IMF ve Dünya Bankası tarafından dayatılan ve siyasi iktidarlar tarafından kararlı bir şekilde uygulanan tarım politikaları, sektörde istikrarsızlığa yol açmış; tarımın büyüme hızı GSYİH'deki büyüme hızının oldukça altında kalmıştır. Bu dönemde tarımdaki yıllık ortalama büyüme hızı %2,2 dolayındadır. Oysa aynı dönemde ekonominin genelinde yıllık büyüme oranı %4,6 olarak gerçekleşmiştir.

Tablo 2- Tarımsal Katma Değerin (TKD) Gayri Safi Yurtiçi Hasıladaki (GSYİH) Payı

(1998 Bazlı, Sabit Fiyatlarla)

Çiftçilerin büyük bölümü enflasyona yenildi

Tarımsal KİT'lerin ve tarım birliklerinin alım yaptığı tarımsal ürün ortalama fiyatlarının enflasyonla karşılaştırıldığında; ürün fiyatlarının çoğu yıllarda enflasyonun altında olduğu görülmektedir.

Tablo 3- KİT'lerin ve Birliklerin Alım Yaptığı Tarımsal Ürün Ortalama

Fiyatlarının Enflasyonla Karşılaştırılması

İç ticaret hadler tarımın aleyhine döndü

Tarımın iç ticaret hadleri bir başlangıç yılına göre çiftçinin eline geçen fiyatlardaki değişmeler ile çiftçinin ödediği fiyat hareketleri arasındaki oranın ifadesi olup; küçük üreticiliğine dayalı bir sömürülme derecesini ortaya koyar. 2003 yılını 100 kabul ettiğimizde; 2010 yılında bu değer 87,7'ye; yani çiftçinin aleyhine dönmüştür.

Tablo 4- İç Ticaret Hadleri ve Tarım

Tarımda yoksulluk artıyor

TÜİK'in yayımladığı GSYİH ve istihdam verilerinden hazırlanan aşağıdaki tablo; özellikle son 6 yıllık dönemde tarımda istihdam başına katma değerdeki gerilemeyi; yani yoksullaşmayı yansıtmaktadır.

Tablo 5- Çalışan Başına Tarım Katma Değeri

Türkiye artık tarımda da net ithalatçı

1980'lerin başından bu yana Türkiye'nin tarımsal üretim yapısı ve dış ticaretinde büyük değişimler olmuş; tarımda kendine yetebilen bir durumda olan Türkiye, bu özelliğini yitirerek, net ithalatçı konumuna gelmiştir. Türkiye meyve-sebzede net ihracatçı, yağlı tohumlarda ise net ithalatçıdır. Yani tarım uluslararası işbölümünün gereklerine göre şekillendirilmiş durumdadır. Uluslararası işbölümü gelişmiş ülkelerin sermaye-teknoloji yoğun hububat-sanayi bitkilerinde, azgelişmişlerin ise meyve-sebze gibi emek yoğun üretimde uzmanlaşmasını gerektirmektedir.

Tarım ürünleri dış ticareti, Standart Sanayi Sınıflamasına Göre (ISIC, Rev. 3) ve Standart Ticaret Sınıflamasına Göre (SITC, Rev.3) olmak üzere, uluslararası düzeyde kabul gören iki yöntemle ölçülmektedir. Sanayi sınıflamasına göre son 10 yıldan 7'sinde tarım ürünleri ithalatı ihracatı geçmiş; 2008 yılında tarımsal ithalat 6,4, tarımsal dış ticaret açığı ise 2,3 milyar dolara ulaşarak Cumhuriyet tarihinin rekoru kırılmıştı. 2009'da küresel kriz nedeniyle gerileyen ithalat 2010'da yeniden tırmanışa geçti. İthal edilen başlıca ürünler bitkisel ham yağ, yağlı tohumlar, pamuk ve buğdaydır.

Tablo 7- Tarım Ürünleri Dış Ticareti

Uluslararası Standart Sanayi Sınıflamasına (ISIC, Rev.3) göre (Milyon $)

Standart ticaret sınıflamasına göre 2011 yılında tarım ürünleri ithalatı Cumhuriyet tarihinin rekoru kırılarak 17,6 milyar dolar olmuş; ihracat ise 15,3 milyar dolarda kalmıştır. Tarım ürünleri dış ticaret açığı ise 2,3 milyar dolara ulaşmıştır.

Tarımsal hammadde dış ticaretinde net ithalatçı konumda olan Türkiye, gıda maddeleri dış ticaretinde ise net ihracatçıdır. Gıda maddeleri alanındaki dış ticaret özel sektör talepleri doğrultusunda şekillenmektedir. Gıda sektörü, yurtdışından ithal ettiği tarımsal hammaddeyi işleyerek yine yurtdışına satmaktadır.

Tablo 6- Tarımsal Ürünler Dış Ticaret Dengesi

DTÖTanımına göreSITC*, Rev.3 (Milyon $)

Son 10 yılda buğday ve mısır ithalatına 5,5 milyar dolar

Ürün fiyatındaki artışın yetersiz, buna karşılık mazot-gübre fiyatlarındaki fahiş artışlara kuraklık da eklenince, Türkiye buğdayda ithalata bağımlı hale gelmiştir. Son 10 yıllık dönemde, 21 milyon ton buğday ithalatı yapılarak karşılığında 6 milyar dolar bedel ödenmiştir. Mısırda 8 milyon tonluk ithalatın karşılığı 1,7 milyar dolar olmuştur. İthal edilen 2,8 milyon ton çeltiğin bedeli ise yaklaşık 1,2 milyar dolardır.

Tablo 8- 2000'li Yıllarda Hububat İthalatı

Pamukta yıllık ithalat 1,5 milyar doları aştı

1980'lere kadar pamuk ihracatçısı olan Türkiye, kullandığı pamuğun yarısını ithal eder hale gelmiştir. Aynı dönemde ithal edilen 7 milyon ton pamuğa ödenen döviz yaklaşık 11 milyar dolardır. Türkiye günümüzde Çin'den sonra ikinci büyük pamuk ithalatçısıdır. Bu gidişle GAP'ta yatırım yapan tekstilci pamuğu Harran, Çukurova, Amik yerine Amerika, Yunanistan, Uganda ya da Tanzanya'dan alacak. Pamuk için verilen teşvikler ise yerli üreticiye değil, bu ülkelerin üreticilerine gidecek.

Tablo 9- 2000'li Yıllarda Yağlı Tohum Ve Pamuk İthalatı

Yağlı tohum türevlerinde yıllık ithalat 2,5 milyar doları aştı

Yerli üretim Türkiye'nin bitkisel yağ ihtiyacının ancak %30'una yetmektedir. Bitkisel yağ açığı yağlı tohum ya da ham yağ ithalatıyla karşılanmaktadır. Son 10 yılda yağlı tohum, ham yağ ve küspe ithalatı için ödenen bedel 18 milyar doları geçmiştir. Özellikle 2002 yılından sonra ivme kazanan ithalat, 2008'de 3 milyar dolara ulaştı; 2009 yılında küresel mali krizle birlikte 2 milyar dolara geriledi; ancak 2010 yılında yeniden tırmanışa geçti.

Tablo 10- Yıllara Göre Yağlı Tohum ve Türevleri İthalatı (Bin Dolar)

Yanlış politikalar tarlaları boş bıraktırıyor

Son 10 yılda toplam işlenen alanlar yaklaşık 2,5 milyon hektar azaldı. Bu dönemde çiftçiler Türkiye'de 10 ilin yüzölçümü kadar (3,3 milyon hektar) araziyi işlemekten vazgeçtiler.

Tablo 11- Tarım Arazilerindeki Değişimler (Bin Hektar)

Bitkisel üretim yerinde sayıyor

Türkiye'de ekili alanların yaklaşık %75'inde hububat üretiliyor. Yılda en az 18,5 milyon ton buğday üretilirse nüfusa yetmekte. 2007-2008 yıllarında bu miktarın altında kalan üretimle hububatta dışa bağımlı hale gelindi. Bu, yalnızca küresel ısınmanın yol açtığı kuraklıkla açıklanamaz. Çünkü yaklaşık 30 yıldır hububat üretiminin verimlilik ve maliyet sorunlarını çözmek için hiçbir kalıcı adım atılmamıştır.

Yem üretimi açısından öne çıkan arpadaki üretim düşüşü ise daha dramatiktir. 2000'li yıllara kadar arpa ihraç eden Türkiye, uygulanan yanlış politikalar nedeniyle arpa ithal eder hale gelmiştir.

Sıcak iklim tahıllarından mısır ve pirinç ise, prim uygulaması ve özellikle tohumluk kalitesindeki yükselmeden dolayı, ekolojik değerlerin dışındaki gelişmelerle üretim artışı gerçekleşen iki ürün olarak öne çıkmaktadır.

Tablo 12- Hububat Üretimindeki Değişmeler (Bin Ton)

Türkiye bakliyatta nüfus artış hızını yakalayabilecek bir üretim artışına ulaşamamış; çoğu zaman ya sabit, ya negatif dengeye giden üretim hızlarında kalmıştır. 2010 yılı itibariyle toplam bakliyat üretimi 10 yıl önceki seviyesinin altındadır.

Tablo 13- Bakliyat Üretimindeki Değişmeler (Bin Ton)

1998 yılında 22 milyon ton olan şeker pancarı üretimi dalgalı bir seyir izledikten sonra 2012 yılında 16 milyon ton olarak gerçekleşti. Pamukta üretimi artırmak yerine üretimden kaçışı, ithalatı destekleyici politikalar nedeniyle; Amik Ovası'nda pamuğun yerini buğday, Ege'de mısır aldı; GAP, %60'lık payı ile birinci üretim bölgesi haline geldi. Son 10 yılda pamuk ve patates üretimindeki gerileme %10 dolayında. Ayçiçeği üretimi ise 20 yıl önceki seviyesini ancak yakalayabildi.

Yasa hükmüyle TEKEL'in destekleme alımlarından çekilerek sözleşmeli üretim sistemine geçilmesi tütüncülük için yıkım oldu. Dünyanın en kaliteli şark tütününü yetiştiren Türkiye çiftçisi üretimden hızla uzaklaştı. Son 10 yıllık dönemde ekici sayısı 500 binden 65 bine, ekim alanı 200 bin hektardan 80 bin hektara, üretim 145 bin tondan 52 bin tona geriledi. Şubat 2008'de TEKEL'in British American Tobacco'ya (BAT) satılmasıyla sektör tümüyle çokuluslu sigara şirketlerinin eline geçti.

Tablo 12- Endüstri Bitkileri Üretimindeki Değişmeler (Bin Ton)