Romanca, UNESCO'nun Dünya Tehlike Altındaki Diller Atlası'na göre Türkiye'de yok olma tehlikesi altında olan 18 dilden biridir.
Romanca'nın kaybolması, sadece bir dilin kaybı değil, aynı zamanda Roman topluluklarının kültürel hafızasının da kaybolması anlamına gelecektir. Özellikle genç kuşaklar içinde Romanca’nın giderek daha az konuşulması, Roman kültürel mirasının geleceğe taşınmasını her geçen gün daha da zorlaştırıyor.
Romanların kökeni ve Anadolu’ya gelişi
Romanların kökenleri tam olarak bilinmemekle birlikte, araştırmalar, Hindistan'ın kuzeybatısından çıkıp 9. yüzyıldan itibaren İran, Anadolu ve Avrupa'ya yayıldıklarını gösterir. Romanların Anadolu'ya gelişleri, Bizans İmparatorluğu dönemine kadar uzanırken, Osmanlı döneminde ise farklı bölgelerde topluluklar halinde varlıklarını sürdürdükleri bilinir.
Yüzyıllardır Anadolu'da yaşayan Romanlar, günümüzde de Türkiye'nin birçok ilinde varlıklarını devam ediyorlar. Türkiye’deki Roman nüfusunun, çeşitli kaynaklara göre 2 ila 5 milyon arasında değiştiği tahmin edilir. Avrupa Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Komisyonu'na (ECRI) göre ise bu sayı yaklaşık 2.750.000 civarındadır.
Türkiye, üç ana Roman grubunun (Roman, Dom ve Lom) bir arada yaşadığı tek ülkedir. Kültürel yapıları ve yaşam tarzları nedeniyle Abdallar da sıklıkla Roman topluluklarıyla birlikte anılmakta ve bu gruplar arasında kabul edilir.
Roman Dilleri: Romanes, Domari ve Lomavren
Roman gruplarının yaşam tarzları ve geleneksel meslekleri birbirine benzer olsa da, kültürel olarak ayrılıklar gösterirler. Her grup, kendine özgü bir kültür ve dil barındırır. Örneğin, Romanlar Romanes (Romanca), Domlar Domari (Domca), Lomlar Lomavren (Lomca) ve Abdallar ise Teberce konuşurlar.
Roman, Dom ve Lom grupları, Hindistan’dan çıktıktan sonra farklı göç yollarını izleyerek dünyanın çeşitli bölgelerine dağılmıştır.
Bu nedenle, zamanla dilleri farklılaşmıştır. Ancak Romanes, Domari ve Lomavren bazı küçük benzerlikler taşır. Sanskritçe ile bağlantılı olan bu üç dil, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-Aryan grubuna aittir, ancak zaman içinde bulundukları coğrafyanın dillerinden etkilenerek farklılaşmıştır. Abdalların konuştukları Teberce ya da Abdalca ise genellikle Türk dil ailesine ait bir dil olarak kabul edilir. Ancak Teberce, Roman dilleri ve bazı yerel dillerden etkilenmiş bir dil olarak da değerlendirilir.
Türkiye’de, Romanes (Romanca) Marmara, Ege ve Trakya bölgelerinde; Domari (Domca) Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da; Lomavren (Lomca) Karadeniz Bölgesi’nde; Teberce ise İç Anadolu Bölgesi’nde konuşulur. Bu diller, genellikle sözlü gelenekle kuşaktan kuşağa aktarılmıştır ve bu dillerde yazılı eser bulmak oldukça zordur. Özellikle Romanes dilinde, 1980’ler ve 1990’larda Marcel Courthiade’ın geliştirdiği ortografik model sayesinde yazılı eser üretimi başlamış olsa da, genel olarak bu dillerin yazılı kaynakları sınırlıdır. Teberce’nin ise neredeyse hiç yazılı geleneği yoktur.
Bu diller, göçebe yaşam tarzı ve tarihsel dışlanma nedeniyle, aynı zamanda gizli dil olarak kullanılmıştır. Roman toplulukları, kendi dillerini dış dünyadan bağımsız bir iletişim aracı olarak görmüş ve bu sayede hem kimliklerini korumuş hem de kendilerini güvende hissetmiştir.
Gizli dil işlevi sayesinde, topluluk üyeleri karşılaştıkları tehditlere karşı birbirlerini uyarabilmiş ve dayanışma içinde kalabilmişlerdir. Bu durum, dilin yalnızca bir iletişim aracı olmanın ötesine geçerek, kolektif hafızanın ve aidiyet duygusunun korunmasında kritik bir rol oynadığını gösterir.
Dillerin unutulmaya başlaması
Roman toplulukları, yüzyıllar boyunca geleneksel olarak göçebe veya yarı göçebe bir yaşam tarzı benimsemiş ve elekçilik, kalaycılık, sepetçilik, demircilik gibi geleneksel meslekleri icra ederek varlıklarını sürdürmüştür. Bu yaşam tarzı ve meslekler, Roman kültürünün önemli unsurlarını oluşturmuştur. Ancak endüstriyel dönüşüm ve modernleşme süreçleri nedeniyle bu geleneksel meslekler geçerliliğini yitirmiş, bu da toplulukların büyük oranda yerleşik hayata geçmelerine yol açmıştır.
Yerleşik hayata geçiş ve geleneksel mesleklerin kaybolmasıyla birlikte, Romanların yaşam tarzı da büyük ölçüde değişmiştir. Bu süreçte, yerleşik toplulukların dilleri benimsenmeye başlanmış ve yeni yaşam biçimleriyle birlikte, Roman dillerinin günlük konuşmalardaki etkisi azalmıştır.
Geleneksel olarak kapalı bir toplumsal yapı içinde kendi dillerini kullanarak iletişim kuran Romanlar, yerleşik yaşamla birlikte yörenin hâkim kültürüyle daha fazla temas etmeye başlamıştır. Çocukların okula gitmesi, yetişkinlerin iş gücüne katılması, yerel halkla etkileşimi artırarak yörede konuşulan baskın dilin günlük yaşamda daha baskın hale gelmesine yol açmıştır.
Öte yandan, Roman topluluklarının tarihsel olarak karşılaştıkları ekonomik zorluklar, toplumsal dışlanma ve ayrımcılık gibi sorunlarla mücadele etmek zorunda kalmaları, dilin korunması gibi kültürel taleplerin topluluğun gündemine girmesini engellemiştir.
Ayrımcılığa uğrama ve toplumsal dışlanma korkusu ise, kimi durumlarda dilin yeni nesillere aktarılmasını engelleyen önemli bir etken olmuştur.
Bazı ailelerin ve gençlerin, bu sebeplerle Romanca'yı kullanmaktan kaçındıkları bilinir. Yüzyıllardır sözlü olarak kuşaktan kuşağa aktarılan Romanca, büyük şehirlerde hızla yok olmaktadır. Yapılan araştırmalar, Domari, Lomavren ve Teberce’nin de benzer bir kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu gösterir.
Dilin yaşatılmasına dair çabalar
Son yıllarda, Romanes dilinin sözlü kültürel mirasının korunması ve yazılı hale getirilmesi amacıyla uluslararası düzeyde önemli çalışmalar yapılmıştır.
1980'ler ve 1990'larda Marcel Courthiade tarafından geliştirilen ortografik birleştirme modeli, dilin yazılı hale getirilmesinde kritik bir adım olmuştur. Bu alfabe, 1990 yılında Uluslararası Roman Birliği tarafından 'resmi alfabe' olarak kabul edilmiştir. Ayrıca, UNESCO'nun 38. Genel Konferansı'nda 5 Kasım'ın Dünya Roman Dili Günü olarak ilan edilmesi, Roman dilinin korunması için önemli bir dönüm noktası olmuştur. Bugün, 5 Kasım tarihi dünya genelinde çeşitli etkinliklerle kutlanmaktadır.
Son yıllarda, özellikle 2000'li yıllarda, Türkiye'deki Roman sivil toplum kuruluşları, genç kuşaklar arasında Romanes dilinin yaşatılması ve öğrenilmesi için çeşitli projeler geliştirmiştir.
Genç Romanlara yönelik dil kursları ve sözlük çalışmaları düzenlenmiş, bu dilin geleceğe taşınması adına önemli çabalar sarf edilmiştir. 2024 yılında Konak Belediyesi ve Roman Akademisi iş birliğiyle 5 Kasım Dünya Roman Dili Günü paneli düzenlenmiş, İstanbul'da ise bazı Roman sivil toplum kuruluşları tarafından yapılan etkinliklerde Romanes dilinin korunması için yapılabilecekler tartışılmış ve Romanes dilinde masallar paylaşılmıştır.
Diğer yandan, Domca, Lomca ve Teberce dillerinin yaşatılmasına yönelik çalışmaların sayısı oldukça sınırlıdır. Ancak, 2017-2019 yılları arasında yapılan Domca derleme çalışmaları, bu dilin kelime dağarcığının belgelenmesi açısından önemli bir adım olmuştur. Bunun yanı sıra, sınırlı sayıda akademik çalışma ve makale yayınlanmış olsa da, bu alandaki çabaların sayısının yetersiz olduğu ve bu çalışmaların artırılmasına ihtiyaç duyulduğu aşikardır.
Sonuç
Romanca (Romanes), UNESCO verilerine göre Türkiye’de kaybolma riski taşıyan 18 dilden biridir.
Benzer şekilde, Domca, Lomca ve Abdalca da giderek daralan kullanım alanları ve nesiller arası aktarımın zayıflaması nedeniyle yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Roman, Dom, Lom ve Abdal topluluklarının kültürel hafızasını ve tarihini içinde barındıran bu diller, yalnızca birer iletişim aracı olmanın ötesinde, toplumsal kimliğin önemli bir parçasıdır. Bu dillerin konuşulma oranlarının azalması, nesiller arası aktarımın zayıflaması ve kültürel hafızanın kaybolması, bu dillerin geleceğini ciddi şekilde tehdit etmektedir. Bu dillerin yaşatılması, kültürel mirasın korunması ve gelecek nesillere aktarılması açısından büyük bir önem taşımaktadır.
(HÇ/EMK)
Kaynakça
- Arayıcı, Prof. Dr. Ali, Çingeneler, Ceylan Yayınları, İstanbul, 1999, Sayfa 30-31.
- Kolukırık, Suat, Türkiye’de Rom, Dom ve Lom Gruplarının Görünümü, Yıl 2008, Sayı 8, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/345860
- Karan, Ulaş, Görmezlikten Gelinen Eşitsizlik: Türkiye’de Romanların Barınma ve Eğitim Hakkına Erişimi, İstanbul: Uluslararası Azınlık Hakları Grubu, Sıfır Ayrımcılık Derneği, 2017, https://minorityrights.org/app/uploads/2023/12/mrg-rapor.pdf
- UNESCO, Türkiye'de 18 Dil Tehlike Altında, Habertürk, 2018, https://hthayat.haberturk.com/yasam/guncel/haber/1058382-unesco-ya-gore-turkiye-de-18-dil-tehlike-altinda
- UNESCO, Tehlike Altındaki Diller Listesi, Tarihli Bilim, 2024, https://www.tarihlibilim.com/post/unesconun-tehlike-altindaki-diller-listesi/
- BBC News, 21 Şubat Dünya Anadil Günü: 'Her İki Haftada Bir Dil Yok Oluyor', 2019, https://www.bbc.com/turkce/haberler-47311366
- GALJUS, Orhan, DAYAM, Ali, NURBEL, Halil İbrahim, Romanes-Türkçe Sözlük, https://static.bianet.org/system/uploads/1/files/attachments/000/001/657/original/s%C3%B6zl%C3%BCk.pdf?1462277001
- Vardar, Nilay, Romanes Türkçe Sözlük Çıktı, Bianet, 2016, https://bianet.org/haber/romanes-turkce-sozluk-cikti-174401
- Durmaçalış, Behçet, Yener, Elmas, Türkçe-Romanca Sözlük, 2021, https://avenmansa.com/wp-content/uploads/2023/01/01-CINGENECE-SOZLUK.pdf
- Demir, Delal, İstanbul’da “Roman Dili Günü” Kutlaması, 9. Köy, 2022.
- Romani Godi, Romanes Öğreniyoruz-1, 2022, https://romanigodi.org/romanes-ogreniyoruz-1/
- Romani Godi, Romanes Öğreniyoruz-2, 2022, https://romanigodi.org/romanes-ogreniyoruz-2/
- Roman Haber Ajansı, Romca, Roman Dili Öğreniyoruz, Yazar Selahetin Kruezi, 2022, https://www.youtube.com/watch?v=iJUWtiZcPdk
- Varol, Orhan, Tehlikedeki / Gizli Dil Domani Sözcük Listesi Üzerine Bir Çalışma, Dergi Park, Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 206-222, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1296270
- Varol, Orhan, Göç ve Dil1: Domlara Ait Anlatılar ve Dil Döngüleri, Dergi Park, Yıl 2021, Sayı: 25, 138-153, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2115146
- Sarıkaya, Yrd. Doç. Dr. Mahmut, SEYFELİ, Mahmut, Kırşehir Abdal/Teber Dili ve Azerbaycan, Özbekistan Gizli Dilleriyle İlgisi, Yıl 2004, Sayı: 15, 243-278, 01.07.2004, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/156808
- Cumhuriyet Gazetesi, Dünya Roman Dili Günü Konak’ta Kutlandı, 2024, https://www.cumhuriyet.com.tr/cumhuriyetin-egesi/dunya-roman-dili-gunu-konakta-kutlandi-2265824
