Stalker: Tarkovski’den ruha bir okşama

Stalker (İz Sürücü), 2 saat 43 dakikalık, uzun çekimlerle dolu, oldukça sakin bir ritmi olan ve sessizliğin hakim olduğu bir filmdir.

Ama ruhani ve dinlendirici bir atmosfer yaratan, her biri birer tablo niteliğindeki şiirsel sahneler kullanarak yorgunluğu anlamsızlaştıran, izleyiciyi derin ve felsefi dünyasına davet eden bir Andrey Tarkovski filmidir.

Stalker, sinema tarihinin en sıra dışı, çarpıcı ve felsefi klasiklerinden biri olarak kabul edilebilir. Tarkovski, bu filmde, tıpkı Solaris'te gördüğümüz gibi, senaryoyu ele aldığı felsefi ve metafizik kavramlarla birleştirmede ne kadar esnek olduğunu gösterir.

Tarkovski'nin başyapıtı, yedinci sanatın en yüksek potansiyelini tam anlamıyla anlatan ve hikâye yazarlığı gibi tüm sanat türleri arasında sinemanın gerçek değerini temsil eden eserlerden biridir.

Ayrıca Stalker inkar edilemeyecek kadar mükemmel bir filmdir ve filmde en ufak bir kusur bulmak resmen imkansızdır.

Pek çok filmden farklı olarak Stalker temel kavramlarını bazı durumlarda açıkça belirtir. İzleyicinin zihninde filmin temalarına ve amaçlarına ilişkin eksiksiz bir zihinsel imaj oluşturabilmesi için filmde keşfedilmesi ve avlanması gereken işaretler vardır.

Tarkovski'nin Stalker'ı, genel izleyici tarafından sıkıcı, hatta gülünç bir film olarak görülebilir belki, ancak böyle bir film şüphesiz genel sinemaseverler için yapılmamıştır. Sadece klasik ve sanatsal eserler sevenler kendilerini bu filmin içinde görebilir. Stalker, izleyicisine sayfa çevirme ve klasikleşmiş derin romanları kelime kelime okuma zevkini yeniden yaşatır.

Filmin kahramanı

Filmin kahramanı Stalker, yavaş yavaş, sessizce bir şeye veya bir yere giden veya onu kovalayan kişi anlamına gelir. Şaşkın bir kişiliğe sahip olan Stalker karakteri, filmin başında tamamen sevgisizdir.

Stalker, ayrıca toplumdan dışlanmış, hapishane geçmişi olan, engelli eşi ve kızıyla birlikte demiryolu hattının yanında sefalet içinde yaşayan biridir.

Stalker filminin alegorisinde karakterlerin adı yoktur ve yaptıkları işlerle tanınırlar: Yazar, profesör ve Stalker. Burada hayata dair iki farklı görüş görürüz: Yazar sezgiseldir, profesör ise mantıklıdır.

Stalker, yazar ve profesör mahlaslı iki kişinin, Stalker adlı uzman bir rehberin yardımıyla hayallerini gerçekleştirmek için "Bölge" denen bir yere gitmelerini konu alır. Rivayete göre, bir tür göktaşının barındığı ve artık yeryüzüyle çarpışma noktası olan bu yer, ibadet yeri ve dileklerin yerine getirildiği yer haline gelmiştir.

Hakikati keşfetme arayışı

Bir fizik profesörü ve bir yazar Stalker önderliğinde "Bölge" denilen yasak bölgeye girmeye çalışır. Bunu ancak tehlikeli ve yasadışı bir şekilde yapabilirler. Sırlara kaçış her zaman riskli ve sancılı olmuştur.

Film, sistemlerin yok ettiği dünyanın, insanları geçmişin nostaljisinde zavallı nesnelere dönüştürmesiyle başlar. Dolayısıyla belirsizlik, tehlike ve risklerle dolu bir dünya ortaya çıkar. Film, totaliter sistemlerden kaçmak için manevi bir hakikati keşfetme arayışındaki öznelerin çabasıdır. Bilinmeyene, yani esrarengiz noktaya yolculuk kurtuluş yoludur...

Film, bir ebe gibi yavaş yavaş insan ruhunun acılarını doğurur. Aslında, insanların, özellikle teknoloji, savaş, yaygın hastalıklar vb. tarafından ürkütücü ve sömürülen dünyada hayata bağlayan bir resmidir.

İnsan uygarlığının yıkıntıları arasındaki gerçeği bulmak için ürkütücü ve ruhani bir yolculuk başlar. Uygarlaşma sürecinde doğadaki her şeyi kolonisi haline getiren insan belki de manevi birliğinden kopan kişiye bir dayanak noktası bulacaktır...

O insan ki her şeyi arzusunu gerçekleştirmek için araç haline getirmiş, ve sonunda kendisini yeryüzünde bir yasak bölge gibi bırakmıştır.

Ama yerden ses duyulmayacaktır.

(Yazarın bizi son eve götürmek istediği filmdeki lağım borusuna atıfla) bu 'lağım'ın önüne geçmeliyiz ki bir kaçış yolu bulalım.

Beden ve ruha bir okşama

Stalker sinemadır ve aynı zamanda felsefedir. Biçimsel öğeler sunmasına rağmen, kendi öznel ve zihinsel alanına büyük ölçüde bağımlı olan bir filmdir. Bu filmdeki pek çok uzun plan, sinema ve müzik yıllarının izleyicisinin daha az meşgul olan zihnine işaret eder.

Ruha bir okşama gibi olan film, zihnimize şunları der:

"Film ilk başta sıkıcı bir çalışma gibi gelebilir. Ama biraz daha kesinleştiğimizde ve biraz sabır gösterdiğimizde, karakterlerin zihinsel alanıyla, kendi zihinsel alanımızla yüzleşmenin ve yüzleşmenin tadını çıkarabiliriz."

Stalker'ın belki de en önemli sekanslarından biri, kameranın Stalker'ın nehir kenarında uzanan yüzünden hareket ettiği ve ilerlediğimizde su altı içeriklerini, madeni paraları, şırıngaları, kutsal ikonaları, silahları ve yayları gördüğümüz andır.

Burada maddi ve ölümcül etkenlerle kaplı maneviyat sembolünü görürüz. Bu görüntünün sonunda Stalker'ın bir mucize istercesine suda elini uzattığına şahit oluruz.

Tarkovski, bataklığı bile filmde güzel bir şekilde tasvir eder. Yüzeyi yavaş hareket eden, rüzgârın esmesiyle yüzeyinden toz yükselen bir bataklık...

Tüm bunlar doğanın ruhani yönüne yapılan bir vurgudur.

İzleyiciye umudu aşılar

Stalker'ın çalışmasının asıl amacı bilindiği üzere topluma umut vermektir. Umutsuzluğu bataklıktan çekip çıkarmaktır... Bu nedenle Stalker, "odayı" acı çeken insanların yaralarını iyileştirecek bir yer olarak görür.

Öte yandan, bölge için içsel bir arzusu var. Güzel manzarası ve havasıyla ilişkilendirilmeden önce, ona olan inancının yoğunluğunu gösterir.

Çünkü "bölgeye" giriş anının sekanslarında Stalker, hiç şüphesiz bu yere olan yüksek inancından dolayı tehlikeli doğasına rağmen bir bilim insanı ve bir yazarın yokluğunda doğanın kollarına atılır.

Filmin açılış anlarında eşi ve çocuğu için önemsiz bir karakter olarak gösterilen Stalker'ın karakteri, filmin atmosferi ve dekoru kadar karanlık görünür. Ancak, Stalker işini para kazanmak için değil, insanlar için yapar.

Zorlu yaşam koşullarına artık dayanamayan toplumun kalbini umut ve inançla doldurmaya çalışır. Çünkü bunu kendisi için bir tür misyon olarak görür.

Zamanla kişiliğinin daha fazla boyutu bize açıklanır ve toplumdaki diğer insanlardan gerçekten daha fazla saflığa ve masumiyete sahip olduğunu görürüz. Tabii ki, öyle görünüyor ki, bu gerçek inanca sahip olan tek kişi sadece Stalker'dır.

İnsan isteklerini yerine getirme hikayesi yeni bir hikaye değil, ancak önemli olan nokta insan arzusunun doğasıdır. "Bölge"de yer alan bir oda, dudaklarınıza koyduğunuz arzuyu yerine getirmez, ancak bilinçaltınızda var olabilecek en gizli ve en derin arzuya işaret eder.

Entelektüel ve insancıl olmaya çalıştığınız gibi, içgüdüleriniz ve iç arzunuz başka bir şey talep eder. Aslında filmin başında "yazar" karakterinin işaret ettiği nokta da aynıdır: "Benim şuurlu vicdanım tüm dünyayı istiyor. Vejeteryan olabilirim ama bilinçaltım sulu bir et parçasını özlüyor.

Böyle bir sorunla yüzleşmek gerçekten korkutucu olabilir, bizi gerçekten neyin mutlu ettiği ve bilinçaltımızın, kalbimizin özlediği gerçeğini aramak için kendi içimize kazmamız gerekiyormuş gibi...

Felsefe, bilim ve sezgi

Stalker'a göre inanç yolu geri dönüşü olmayan bir yoldur. Biri inanç arayışı içinde yürürse geri dönmesine izin verilmez. Bazen sezgi ve felsefenin ilerlemesi, bilimin geri kalmışlığı ile eşitlense bile...

Örneğin Stalker'ın dairesel yolunun varış noktasının profesörün kuruluşunun sabit noktasında sona ermesi gibi...

Bölge, insanların dillerinden akan arzularını değil, sadece insanların bilinçsiz arzularını yerine getirir.

Bir insanın bilinçsiz arzularının, bastırılmış arzularının karanlık kısmını oluşturan aynı arzularının gerçekleşmesinin, tıpkı kirpinin kaderi gibi telafisi mümkün olmayan bir felakete yol açacağı açıktır. Belki de bu yüzden profesör bu tehlikeli laboratuvarı havaya uçurmak ister.

Filmin muazzam kurgusu

Kahverengiye doğru yönelen gri renk temasına ve filmdeki karakterleri kirli görünen hayatlarına karşı ilgisiz varlıklar olarak gösteren diyaloglara çokça rastlanır. Maruz kaldıkları ağır sosyal ve ekonomik baskı, filmin orta ve ana olay örgüsünün temelini atar.

Bu özel kurgu biçimi, aslında hikâyenin temel bileşenlerinden biridir. Bu, "bölge" ile karakterlerinin yaşadığı kentsel ve makine ortamı arasındaki keskin ayrımı ifade eder. Hem teknik ve sanatsal açıdan hem de kavramsal ve felsefi açıdan bu önemli fark ve mesafenin aslında insanların inançlarını, inanç düzeylerini sınamak için tasarlanmıştır.

Tarkovski bu kurguyla, toplumun düşüncelerinin önemsizliği ve kayıtsızlığını yorumlar ve günümüz toplumlarının soğumasının ve eskiye göre ruhsuzlaşmasının temel sebebini irdeler. Tarkovski bunu ayrıca inancın ve umudun kendisindeki rolünün azalması olarak değerlendirir ve bu bağlamda çevresindeki toplumu ve olası karanlık kaderi eleştirir.

Bu karanlık toplumda, özellikle üç orta karakter arasında inancı olan ve isteklerini gerçekleştirmeyi hak eden tek kişi aslında Stalker'dır.

Topluma karşı sorumluluğu, mazlumları bölgeye getirmek ve onların varlığına umut tohumları ekerek onların inançlarını aydınlatmak, kirli, sefil ve makineleşmiş hayatlarına göğüs gerebilmelerini sağlamaktır.

Tarkovski'nin sinema araçları

Stalker, Tarkovski'nin diğer birçok filmi gibi, uzun ve yavaş çekimler temelinde, küçük ve becerikli kamera hareketleriyle anlatısal ve dramatik sahneler yaratarak çekilmiştir.

Bu film, Solaris kadar kayda değer bir popülariteye sahip olmayabilir, ancak kalite ve sanat açısından ondan aşağı değildir.

Stalker, ciddi sinemaseverler arasında tanıdık ve ünlüdür. Film, çarpıcı ve büyüleyici efektleriyle seyircinin aklını çeler. Seyirciler, dudaklarından hayranlık ve beğeni aktığını, belki de her sekansının sanatsal ve yaratıcı bir çalışma olarak değerlendirilebileceğini dile getirir.

Felsefi, dini ve psikolojik fikirler, sağlam bir dokuda, bağımsız bir çalışmayı hak eden görsel ve işitsel bir yapıda iç içe geçmiştir. Ritim yavaş ve tefekküre uygundur. Tarkovski, tüm sinema araçlarını yeniden yoğurur ve hamur haline getirir.

Bu filmdeki rehber "Tarkovski"nin kendisidir. Rehber aynı zamanda onun kamerasının ruhtan yana gözüdür. Dış yolculuğu daha derin bir iç yolculuğun ifadesi haline getiren, varlığından haberdar olmadığımız yeteneklerimizi keşfetmek içindir.

Yakın planlar

Filmi izlediğimizde, karakterlerin yüz ifadelerindeki ayrıntılarla duyguların ortaya çıkmasına neden olan rahatsız edici yakın çekimlerin harika bir şekilde kullanıldığını fark ederiz. Kamera, daha sonra görünmez ama her yerde var olan bir gözlemci haline gelir ve karakterlerin boyunlarına arkadan yaklaşılması ile vurgulanır.

Buna iyi bir örnek, üç adamın tramvayla bölgeye gitmek üzere yola çıkmalarıdır: Manzaraya bakarlar, film bize her karakterin bir vesikalık fotoğrafını verir. Yazar ve öğretmenin önce geriye, geçmişe bakma eğilimindeyken, Stalker'ın ileriye baktığı da not edilebilir.

Kasıtlı olarak tempolu anlatım, Stalker'a meditatif bir görünüm veren ve doğanın ritmini empoze eden, yavaş hareket eden veya statik kameraya dayanır.

Garip filmlerden biridir

Tarkovski, filmi üçüncü kez çekmek için Stalker için kasvetli bir yer arar. Film ekibiyle birlikte kendisini Estonya'da, eski bir hidroelektrik santralinde ve akıntıya karşı zehirli kimyasallar atan bir fabrikada bulur.

Filmin kendine özgü formu, böylesine zor bir filmin üç kez çekilmesine ve zehirli mekanlarda çalışmasına neden olan çekim sorunları, filmden birkaç yıl sonra Tarkovski'nin kendisi de dahil olmak üzere filme dahil olan neredeyse tüm kişilerin ölümüne neden olur.

Bu, insan arzusunun ve tatmininin elde edilmesi hakkında bir diriliş sonrası anlatısıdır. Film, tarihte komünist sistemin sloganlarının ve hedeflerinin, halkın bakış açısından, olası bir mesafeye sahip olduğu bir zamanda yapılmıştır. Liderlerinin halka anlattıkları ve o dönemin insanlarının şüpheye düştüğü bir gelecek...

Tarkovski, Sovyet tarihinin en büyük şairlerinden olan şair babası sayesinde edebiyat ve şiirle tanışmıştır. İvan'ın çocukluğunda şiirsel bir anlatıma sahip olması gibi, Stalker'da da filmdeki şiirsel anlatımı mükemmelleştirdiği ve Tarkovski'nin filmlerinin belagat şairinin divanı gibi olduğu söylenebilir.

Her şairin bir kral dizesi olduğu gibi Stalker da Tarkovski'nin filmlerinin kral dizesidir. Çünkü komünist boğulma çağındaki düşüncelerini ağırlıklı ve kafiyeli ezgili bir ritimle ifade eder. Belki de ülkesinin ileri gelenlerinin ve liderlerinin damak tadından hoşlanmamıştır. Bu onun anavatanındaki son filmi olur.

Son sözler

Stalker'ın çalışmasının asıl amacı bilindiği üzere topluma umut vermek ve sadece isteklerini yerine getirmek değil, onları içine kapanan bataklıktan çekip çıkarmaktır. Bu nedenle Stalker, "Oda"yı acı çeken insanların yaralarını iyileştirecek bir yer olarak görür.

Öte yandan, bölge için içsel bir arzusu vardır. Güzel manzarası ve havasıyla ilişkilendirilmeden önce, ona olan inancının yoğunluğunu gösterir. Çünkü "Bölge"ye giriş anının sekanslarında Stalker, hiç şüphesiz bu yere olan yüksek inancından ve yaptığı işlerden dolayı rehberlik eder.

Tarkovski, filminin felsefesi konusunda en ufak bir belirsizlik bırakmıyor. Bu yüzden ağzını bunca beğeni ve hayranlığa açmak, bu yönetmenin yaratıcılığının, dehasının ve film yapım sanatının yüksekliğini tarif edemiyor.

Teknik ve sanatsal açıdan en ufak bir eksiklik bırakmayan Stalker, bu alanda pek çok sinema yapımına ilham kaynağı sayılabilir. (ÖÇ/SD)