Ekslibrisin asıl işlevi kitap sahibini betimlemesi ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarmasıdır. Kitaplarında ekslibris olan kişiler kendi adına özel bir eser tasarlanmış olmasının mutluluğunu duymuşlar, kendilerini diğer kitap koleksiyoncularından ayrıcalıklı görmüşlerdir.
Sahip olduğunuz, değer verdiğiniz şeylerin çalınmasından, kaybolmasından üzüntü duyarsınız. Onları korumaya özen gösterir, hatta bazılarını paylaşmak bile istemezsiniz. Kitabı da paylaşılan bir nesne olarak görürseniz ve eğer ödünç verdiğinizde geri getirilmesini isterseniz iç kapağına bir ekslibris yapıştırmanız yeterli, "...'nın kitaplığından" anlamına gelen o ekslibris, kitabın size ait olduğunu hatırlatacak, belki de geri dönüşünü sağlayacaktır.
Kitabın tapusu da diyebileceğimiz bu baskıresimlerin birer sahiplenme göstergesi olduğunu, kitaba estetik bir değer kattığını ve kitap sahibini yücelttiğini söyleyebiliriz. Uzun bir geçmişe sahip bu sanat dalının, yapıldığı dönemin kültürel özellikleri günümüze taşıdığı; sanatçı, tasarımcı, sanatsever ve koleksiyoncu arasında bir kültürel köprü görevini yerine getirdiği bilinmektedir.
Ekslibrisin asıl işlevi kitap sahibini betimlemesi ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarmasıdır. Diğer işlevi ise sanatçılar ve koleksiyoncular arasında önemli bir değiş tokuş objesi olarak kullanılmasıdır. Ve elbette bir sanat eseri olarak bulunduğu mekânlarda ruhumuzu zenginleştirmesi de üçüncü işlevidir. Hangi döneminden bakarsanız bakın veya hangi işlevinden söz ederseniz edin ekslibris, sahibine bir ayrıcalık kazandırmış, bir güç, bir farklılık sağlamıştır. Kitaplarında ekslibris olan kişiler kendi adına özel bir eser tasarlanmış olmasının mutluluğunu duymuşlar, kendilerini diğer kitap koleksiyoncularından ayrıcalıklı görmüşlerdir. Bir ekslibris koleksiyonuna sahip olanlar ise bu eserlerle zenginliklerini göstermişler, paylaşarak saygınlıklarını artırmışlardır.
Armağan olarak yapılanların dışında genel olarak ekslibrisler sipariş alınarak yapılır. Adına ekslibris yaptırmak isteyen kişi tarzını, tekniğini beğendiği sanatçıdan kendisi için ekslibris yapmasını isterken beklentisini, ilgi alanını ve hatta konusunu dile getirir. Yaratma sürecinde, kompozisyon oluşturmada tamamen özgür olsa da her sanatçı, adına ekslibris yapılan kişinin beğenisini dikkate almak zorundadır.
Hatta kendisine sunduğu taslakla ilgili olur almadan çoğaltmaya geçemez. Ayrıca kitap sahibinin kendisini betimlemeyen, ona heyecan vermeyen ekslibrisi kitabına yapıştırması da beklenemez. Usta bir ekslibris sanatçısı yılların birikimiyle oluşturduğu tarzını hemen hemen her çalışmasında gösterir. Bazıları geleneksel baskı teknikleriyle figür ağırlıklı çalışırken bazıları tamamen modern bir tarzı, soyut çalışmaları yeğleyebilir. Koleksiyoncular ise belli konularda ekslibrisleri toplamayı tercih edebilirler. Örneğin dünyanın en önemli koleksiyoncularından biri olan Lars C. Stolt erotik konulu ekslibrisleri benimserken bir diğer koleksiyoncu ve tiyatro yazarı Luc van den Brielle kitaplarına özellikle tiyatro konulu çalışmaları yapıştırmaktadır. Ekslibrislerin sahibiyle duygusal bir bağ taşımasının önemli olduğunu, bunun iletişimde ve etkileşimde bir devamlılık sağladığını, kişinin ilgisini diri tuttuğunu, egosunu tatmin ettiğini söyleyebiliriz.
Sanatçılar ekslibrislerini çoğaltmak için gravür, ağaç baskı, linolyum baskı, taş baskı gibi geleneksel baskı tekniklerini yanında serigrafi, ofset, fotoğraf ve bilgisayar da kullanırlar. Bir tasarım için teknik ve estetik yetkinlik vazgeçilmez zorunluluklardır. Sanatçının teknik yönden usta olması yeterli değildir, estetik beğenisinin gelişmesi, renk ve biçim uyumunu sağlayacak yetkinliğe kavuşması da gerekmektedir. Hangi teknikte yapılırsa yapılsın önemli olan ekslibrisin hazırlık süreci ve ortaya çıkan eserin niteliğidir. Ekslibrisin geleceğe kalıp kalmamasını üzerinde taşıdığı değerler belirler.
Ekslibrise yaratım sürecinden bakıldığında resim sanatı içinde yer aldığı görülür, işlevsel yanıyla bakıldığında ise bir grafik tasarım ürünü olduğu kabul edilebilir. Ekslibris konusunda bu kısa tadımlık bilgiden sonra ekslibrisin tarihçesi, Türkiye'de ekslibris, mülkiyet işareti olarak mühürler, ekslibris koleksiyonculuğu, ekslibris tasarımı ve sorunları, ekslibris eğitimi, ekslibris çoğaltma teknikleri, dernekler ve müzeler, ekslibris yarışmaları, ekslibristeki başarılarımız, FISAE ve ekslibris kongreleri, ekslibris konulu lisansüstü tezler, ekslibris koleksiyoncusu Benoit Junod, ekslibris sanatçısı Martin R. Baeyens, sosyal medyada ekslibris, ekslibrisin sosyolojik ve psikolojik etkileri, ekslibris üzerindeki ilginç metinler, sanatçı simgeleri gibi konuları gelecek sayılarda bulabileceksiniz. (HPNV)
* Bu yazı yayın hayatına yeni başlayan Mürekkepbalığı dergisinin kasım-aralık sayısında yayımlanmıştır.
