Batı Balkanlar ve Türkiye'de medya ve demokrasi: Endişe verici eğilimler

Çalışma basın özgürlüğü, medyanın sürdürülebilirliği ve halkın gazeteciliğe olan güveninin önündeki önemli zorluklara dikkat çekiyor.

Bosna Hersekli araştırmacılardan Anida Sokol, “Medyanın demokrasilerimizdeki itibarını ve önemini kaybetmesini önlemek için gerçekten radikal değişikliklere, radikal girişimlere ve önlemlere ihtiyacımız var” dedi.

Çalışma, Medyanın Profesyonelleşmesi için Güney Doğu Avrupa Ağı (SEENPM) ve ortakları tarafından Avrupa Birliği'nin mali desteğiyle yürütülen “Bizim Medyamız” (Our Media) projesinin bir parçası olarak gerçekleştirildi.

Yaklaşık 200 göstergeye dayanan çalışma, basın özgürlüğü, izleyici güveni, medya tüketim alışkanlıkları ve gazetecilikte çalışma koşulları gibi önemli hususları değerlendirmektedir. Şeffaflığı teşvik etmek amacıyla veriler, kullanıcıların ülkeye özgü eğilimleri keşfetmesine ve bulguları bölge genelinde karşılaştırmasına olanak tanıyan interaktif bir çevrimiçi platformda kullanıma sunulmuştur.

Temel bulgular endişe verici eğilimler gösteriyor

Temel bulgulardan biri, gazetecilerin düşük maaşlar ve iş güvencesizliği ile karakterize edilen güvencesiz çalışma koşullarının onları siyasi ve ekonomik baskılara karşı savunmasız bırakması.

Sokol, “Bölgedeki çoğu ülkede gazetecilerin haklarına yönelik saldırı ve ihlaller artıyor, bu da son derece endişe verici” dedi.

Gazetecilerin hapis, sorgulama ve gözetimle karşı karşıya kaldığı Türkiye'de durum özellikle vahimdir. Çalışmada ayrıca, genellikle siyasi liderler veya siyasi partilerle bağlantılı kişiler tarafından başlatılan, halkın katılımına karşı stratejik davaların (SLAPPs) giderek yaygınlaştığına dikkat çekiliyor:

“Ancak bu davalar ulusal mevzuat tarafından tanınmadığı için nadiren izlenmekte veya resmi olarak belgelenmektedir.”

Endişe verici bir başka eğilim de bölge genelinde gazetecilik öğrencilerinin sayısındaki ciddi düşüştür. Örneğin Kuzey Makedonya'da 2023 yılında gazetecilik öğrencilerinin sayısı on yıl öncesine göre sadece %11'di.

Mali istikrarsızlık kritik bir sorun olmaya devam ediyor. Araştırmacılar, şeffaflık eksikliği nedeniyle medyanın finansmanına ilişkin veri toplamakta zorluklarla karşılaştıklarını söylüyor. Pek çok medya kuruluşu, sübvansiyonlar ve hibeler yoluyla dağıtılan, ancak editoryal bağımsızlığın açık bir garantisi olmayan kamu fonlarına güveniyor.

“Kamu finansmanına ilişkin doğru değerlendirmeler, şeffaflık ve iyi tanımlanmış bir amaç yok. Kamu fonlarını medyanın demokratikleşmesi için bir araç olarak kullanma fırsatları kaçırılmıştır” diyor Sokol.

Çalışmada ayrıca son on yılda online medya kuruluşlarının sayısındaki keskin artışa ve buna paralel olarak kamu güvenindeki düşüşe dikkat çekiliyor. Medyaya duyulan güven, Bosna Hersek'te sadece %15'ten Arnavutluk'ta %53'e kadar değişen oranlarda bölge genelinde büyük farklılıklar göstermektedir. Bu düşüş, yayın politikaları üzerindeki siyasi etkiye dair artan farkındalığın yanı sıra kurumlara ve demokrasinin kendisine yönelik daha geniş bir şüpheciliği yansıtmaktadır.

Gazetecilerin susturulması: Türkiye ve Sırbistan'da artan tehdit

İstatistiklerin ötesinde, Türkiye Gazeteciler Sendikası'ndan Banu Tuna, ülkesindeki gazetecilerin giderek daha vahim hale gelen durumuna ilişkin rahatsız edici bilgiler paylaştı. Sonuç sunumunun ardından yapılan panelde Tuna, basını susturmak için kullanılan en yaygın araçların terörle mücadele ve dezenformasyon yasaları olduğunu söyledi. Ayrıca sosyal medya hesaplarının askıya alınmasındaki artışın da altını çizdi.

“Bugün itibariyle 22 gazeteci cezaevinde. Ekim 2022'de kabul edilen dezenformasyon yasası sadece iki yıl içinde yaklaşık 70 gazeteciye karşı kullanıldı. Şimdi de gazetecilerin bilgi edinme hakkını ve kaynaklarının korunmasını tehlikeye atan maddeler içeren yeni bir siber güvenlik yasa teklifi var” dedi.

Tuna'nın medyaya yönelik baskılarla ilgili endişeleri Sırbistan Bağımsız Gazeteciler Derneği'nden Tamara Filipović Stefanović tarafından da yinelendi. Derneğin bölgesel veri tabanında 2024 yılında gazetecilere yönelik 131 saldırı vakası kaydedilmiştir.

“Ayrıca Uluslararası Af Örgütü ile birlikte bazı gazetecilerin izlendiğini belgeledik. Gazetecilerin telefonlarına kötü niyetli virüsler yüklendi ve ekranları güvenlik kurumları tarafından izlendi. Bu, Sırbistan'daki gazetecilerin karşı karşıya kaldığı güvensizlikte önemli bir tırmanış anlamına geliyor” dedi.

İşçi hakları ve sendika üyeliği için mücadele

Konuşmacıların da hemfikir olduğu üzere, güvenliklerinden endişe ettikleri bir ortamda pek çok gazeteci sendikalara üye olmaktan ve daha iyi çalışma koşulları için mücadele etmekten kaçınıyor. “Sendikaya üye olduğum için işimi kaybettim” diyen Banu Tuna, işçi haklarını savunanlar için acı bir gerçeği gözler önüne serdi.

Karadağ İşçi Sendikası'ndan Dražen Đurašković de benzer bir tablo çizdi. “Gazeteciler genellikle kendi hakları dışında herkesin hakları için mücadele ederler” dedi. Gazeteciler arasında dayanışmanın şart olduğunu vurguladı.

“Dayanışma kurarsak daha iyi çalışma koşulları talep etme konusunda daha güçlü olacağımıza inanıyoruz. Gazeteciliğe adım atan gençlerle ve lise öğrencileriyle daha fazla iletişim kurmalı ve onlara gazeteciliğin temel değerlerini sunmalıyız. Bu hızlı bir çözüm değil, ancak gerekli olduğuna inanıyoruz,” dedi Đurašković.

Mali sıkıntılar ve devlete bağımlılık

Panelistler ayrıca ekonomik baskının bağımsız medya kuruluşlarına karşı kullanılan başlıca araçlardan biri olduğu konusunda araştırma bulguları üzerinde hemfikirdi. Filipović, Sırbistan'ın medya desteği için yaklaşık 17 milyon avro harcadığına dikkat çekti.

“Ancak mesele şu ki, bu para hükümetle uyumlu yayın politikaları olan hükümet yanlısı medyaya veriliyor” dedi. “Projelerin devlet tarafından eş finansmanı adil olsaydı ve profesyonel değerlendirme komiteleri tarafından yapılsaydı, şu anda yabancı bağışçıların fonlarında karşılaştığımız kesintiler yerel ve Sırp medyasını bu kadar etkilemezdi.”

Kuzey Makedonya'da kalan dört yazılı basın kuruluşundan biri olan Sloboden Pečat'ta çalışan gazeteci Srdjan Ivanović de devlet fonlarına bağımlı olduklarını söyledi.

“Sadece hükümet bizi desteklemeye istekli olduğu için hayatta kalıyoruz. Baskı ve dağıtım masraflarını karşılamak için bir hükümet yardım programımız var” dedi. “Ancak bir sorun, sabit bir ödeme tarihi olmaması, yani hükümet 31 Aralık'ta ödeme yapabilir ve birçok satış noktası parayı almadan kapanabilir. Dolayısıyla, büyük ölçüde hükümete bağımlıyız,” diye ekledi Ivanović.

Krizden çıkış yolu olarak gördükleri için artık tamamen dijitalleşmeyi hedefliyorlar.

Ivanović, “Örneğin, geçen ay sadece Instagram'da 40,2 milyon etkileşim aldık, bu da bize Makedonların gazetelere para ödemek istemediklerini, özgür medya istediklerini gösteriyor” diyerek sözlerini tamamladı.

Gazeteciliğin değişen rolü ve gençlerin bakış açısı

Saraybosna'daki Siyasal Bilgiler Fakültesi'nden Lejla Turčilo, yeni nesil gazetecilerin bu alandaki zorlukların farkında olduğunu söyledi. Turčilo, pek çok öğrencinin halkla ilişkiler lehine gazeteciliği bıraktığını söyledi.

“Entelektüel yatırım yapmaya ya da bölgedeki pek çok örnekte görüldüğü gibi hayatlarını ve varlıklarını riske atmaya değmediğini düşünüyorlar. Ayrıca gazeteciliğin artık toplumsal değişime yol açmadığını da söylüyorlar,” diye açıklıyor Turčilo.

Bununla birlikte, umut işaretleri de var. Bazıları gazetecilikte kadın temsilinin artmasının olumlu değişimlere yol açabileceğine inanıyor. Özgür Avrupa Radyosu Dijital Yayın Editörü Una Čilić, kadınların işgücünde çoğunluk haline gelmesinin bir sonucu olarak kadına yönelik şiddet gibi konularda haber yapma yaklaşımının nasıl değiştiğini paylaştı.

“Kadın cinayetlerini artık bir suç olarak değil, toplumsal bir mesele olarak haberleştiriyoruz. Yapılması gerekenleri, kurumsal tepkileri tartışıyoruz ve giderek daha az sansasyonel habercilik yapıyoruz” diyor Čilić.

Güven ve uygunluğu yeniden tesis etmek

Turčilo'ya göre bu örnek, gazeteciliğin geleceğinin kamu güvenini yeniden tesis etmekte ve medyanın toplumsal bir rehber olarak rolünü yeniden teyit etmekte yattığını gösteriyor:

“Öğrencilere ve geleceğin gazetecilerine gazeteciliğin hala önemli olduğunu göstermemiz gerekiyor. Gazetecilerin rolü sadece bilgi sağlamak değil, izleyicilerin toplumu anlamalarına ve yönlendirmelerine yardımcı olmaktır.”

Turčilo'ya göre, eğitimciler geleceğin gazetecilerini sadece içerik yaratıcıları olmaktan ziyade ilgili entelektüeller olmaları için gerekli becerilerle donatmalıdır. Turčilo'ya göre bu, gazeteciliğin toplumda yaşamsal bir güç olarak kalacağı bir geleceğin güvence altına alınması için elzem.

*Bu yazı ilk olarak seenpm.org'da yayınlanmıştır.

(SK/VK)