Birey-devlet ilişkileri, temel hak özgürlüklerin tanınması, sınırlanmaları ve güvenceleri ile ilgili maddelere yer verilerek belirlenir.
Devletin temel yapısı, devletin şeklinin, hükümet sisteminin, organların, organlar arası ilişkilerin, organların yetki ve sorumluluklarının, vb. düzenlenmesiyle kurulur.
Kürdistan Bölgesi Anayasası da, genel esaslara, temel hak ve özgürlüklere, yasama, yürütme ve yargı organlarına ilişkin hükümlere yer vererek biçimsel anlamda bir anayasa görünümünü vermektedir.
Federasyonsuz federe devlet anayasası yazmanın sıkıntısı
Bu anayasa, bir "federe devlet anayasası" olarak düzenlenmiş olduğu görüntüsünü vermektedir. Ancak, anlaşıldığı kadarıyla, "federal devlet" yokken yapılan bir "federe devlet anayasası" hazırlamanın sıkıntılarını yansıtmaktadır.
Gerçekten de, şu anda, dünyada, bir Irak Federal Devleti yoktur. Olmayan bu federal devlet içinde bir federe devleti oluşturmak fiili bir durum yaratmaya çalışmaktan öteye gidemez.
Anayasa yapma açısından ise, bir federal anayasanın olmaması, federe devlet anayasasının hangi sınırlar içinde hazırlanacağı konusunda bir belirsizlik yaratır. Bir federe devlet anayasası yapılabilmesi için, her şeyden önce, federal anayasada, yetkilerin federal devlet ile federe devletler arasında bölüştürülmüş olması gerekir. Federal organlarla federe devlet organları arasındaki ilişkilerin belirlenmesi ve daha bir çok konuda düzenleme yapılmış olması gerekir. Bütün bunlar yoktur.
Bütün bu eksikliklerin yarattığı sıkıntıların yanında, Kürdistan Bölgesi Anayasası'nı hazırlayanların, kurmayı hedefledikleri Kürdistan Federe Devleti konusunda da zihin açıklığına sahip olmadıkları izlenimini veren hükümlerle karşılaşılmaktadır.
Federal devlet-federe devletler
Anayasa'nın Giriş bölümünde, Irak'ın "federal bir devlet" olmasına ve Kürdistan'ın da Irak Federal Cumhuriyeti'nin "bölgelerinden birisi" olması tercihinin yapıldığı belirtilmektedir. Irak federal bir devlet olacaksa, bu federasyonun içinde "federe devletler"in olması doğaldır. Hem bir federal yapı istemek hem de Kürdistan'ın bir "federe devlet" değil de bir "bölge" olmasını istemek amaçla çelişmektedir. Bu çelişki, 1. maddede de görülmektedir: Kürdistan bölgesi, Federal Irak Cumhuriyeti'nin bir federe devleti değil, bir bölgesi olarak öngörülmüştür. 38. maddede sözü edilen "Irak Federe Cumhuriyeti", Irak Federal Cumhuriyeti yazılmak istenirken yapılmış bir yanlışlığın sonucu mudur yoksa kafa karışıklığının sonucu mu? Aynı ifade, 44. maddenin ix fıkrasında da karşımıza çıkıyor.
Federe devletin ülkesi
Kürdistan Bölgesi'nin (Federe Devleti'nin?) sınırları konusunda da bir kargaşa söz konusudur. Kürdistan bir bölge ise, onun içinde "bölgeler" değil, iller ya da başka idari bölümlemelerin yer alması doğru olur. Bölge içinde bölge karışıklığa yol açar. Oysa, 2. madde, Kürdistan Bölgesi içinde bölgelerden, alt-bölgelerden, illerden söz etmektedir.
Kısım 4'te, yeni idari bölümlemenin yasayla yapılacağı belirtilmekte, ancak burada da bölgeler ve alt-bölgelerin oluşturulabileceği öngörülmektedir. Demek ki, "bölge içinde bölgeler" ileride de var olabilecektir.
Federe devletin halkı
Kürdistan Bölgesi Anayasası, yurttaşları "yasa karşısında eşit" insanlar olarak kabul etmekle birlikte (md.8/i), Kürtler federe devletin asıl sahibi olarak belirtilmektedir. Anayasa'nın 4. maddesi, Türkmen, Asuri, Keldani ve Araplar'ı ulusal azınlık saymaktadır. Böylece, Anayasa, daha başta, bu toplulukları dışlamaktadır.
Temel Hak ve Özgürlükler
Anayasada temel hak ve özgürlükler sayılmakta, bazıları için güvence öngörülmekte, bazı hakların ise yasayla düzenlenmesi öngörülmektedir. Yasayla düzenlemenin sınırları belirtilmiş değildir. Böylece, yeterli güvence sağlanmamıştır. Ayrıca, temel hakların ihlali halinde bir denetim organı (Anayasa Mahkemesi?) ve yaptırım da öngörülmemiştir.
Temel hak ve özgürlüklerle ilgili düzenlemeler son derece yetersizdir.
Organlar
Yasama Organı
Bölgenin yasama organı Kürdistan Bölgesel Meclisi, Yürütme organı Kürdistan Bölgesinin Devlet Başkanı ve Kürdistan Bölgesi Bakanlar Konseyi, yargı organı ise "bölgenin mahkeme sistemi"dir.
Kürdistan Bölgesel Meclisi, halk tarafından seçilecek, ama "ulusal azınlıkların adilane temsiline riayet edilecektir". Ulusal azınlıklar "halk"tan sayılmamakta mıdır?
Meclisin yetkileri sayılmakta, bu yetkiler sayılırken federal meclis ile bölge meclisinin yetki alanlarının belirlenmiş olması ihtiyacı hissedilmemektedir. Öte yandan, 33. maddenin vi. fıkrasının hükmünü anlamak kolay görünmüyor: Irak bir federe cumhuriyet midir? Yoksa federal cumhuriyet mi? Diğer devletlerin federal bölgelerinden söz edilirken dünyadaki hangi devlet kastedilmektedir? Kürdistan Bölgesel Devleti, dışişlerinde federal devletten bağımsız mı hareket edecektir? 44. maddede düzenlendiği biçimiyle, silahlı kuvvetleri ve iç güvenlik kuvvetlerini bölge içinde seferber etmek ile bölgede geçici ya da kalıcı olarak görev ifa eden federal güvenlik kuvvetlerini denetlemek ve yönetmek yetkilerinin Kürdistan Bölgesinin Devlet Başkanına verildiği de dikkate alınınca, kurulmak istenen devlet bir federe devlet midir yoksa bağımsız üniter bir devlet mi?
Yürütme Organı
Yürütme organı Devlet Başkanı ile Bakanlar Konseyinden oluşuyor. Devlet başkanının seçimi usulü ve yetkileri dikkate alındığında, bir tür yarı-başkanlık sisteminin kurulmaya çalışıldığı anlaşılıyor.
Devlet Başkanı doğrudan halk tarafından seçilirken, Başbakan ve bakanlar Meclis içinde ya da dışından atanabilmektedir. Devlet Başkanı Başbakanı atayacak, Başbakan bakanların listesini oluşturup Devlet Başkanının onayına sunacak, onaylanan bakanlar Kurulu Meclisten güven oyu isteyecektir.
Ancak, yasama organı ile yürütme organı arasındaki ilişkilerin ne olacağı yeterli bir biçimde düzenlenmiş olmaktan uzaktır.
Yargı organı
Yargı organının "bölgenin mahkeme sisteminden oluşması" öngörülmekte ama bu sistemin ne olduğu açıklanmamaktadır.
Yargının bağımsızlığı öngörülmekte ama bunun güvencesi getirilmemektedir.
Müslüman olmayan topluluklara örgütlenme ve yargılama hakkı verilmektedir.
Federal düzeyde bir Anayasa Mahkemesinin kurulacağı varsayılmakta, ancak bu mahkemenin kararlarına karşı Kürdistan Bölgesi Fesih Mahkemesine gitme olanağı tanınmaktadır. Kürdistan Bölgesi Fesih Mahkemesi federal Anayasa Mahkemesinin kararlarını denetleyebiliyorsa, onun üzerinde bir mahkeme olduğu mu kabul edilmektedir?
Sonuç olarak, Kürdistan Bölgesi Anayasası, acemice hazırlanmış, varsayımsal bile olsa bir federal yapı içinde tutarlı bir federe devlet sistemi kuramayan, eksik, dünyadaki anayasal gelişmelerden habersiz, insan hakları alanında son derece yetersiz, kavramları karıştıran, çelişkiler içeren naif bir metin görüntüsü vermektedir. (ZÜ/EK)