Meraklı yılanları andırır kuşkonmazların yerçekimine meydan okuduğu, osuruk ağaçlarının kızıl filizler patlattığı, hazır mamayla beslenip kısırlaştırılmış olmalarına rağmen kedilerin azdığı ve tüm engellere rağmen güzergâhları sabit kalmış leyleklerin tepemizden süzüldüğü dönemde adadan şehre inmek beni zorluyor.
Evet, İstanbul Film Festivalinde iddialı yabancı belgeseller yok değil, bir de iyi kötü, sansüre takılmamış, Türkiye'den çıkma belgeselleri de izlemek istiyorum.
Fakat başıma geleceklerden haberdar değilim: Neredeyse on gün boyunca bir şantiye halindeki İstiklal caddesine talim ediyorum, üstelik konsolosluklar bölgesinin tam ortasında misafir edildiğim için de güvenlik önlemlerinin enerjisine maruz kalmamam mümkün değil.
Yine de disiplinden feragat etmeden sebatla birçok belgesel seyrediyorum, son yıllarda adadan her ayrılışımdan sonra geri döndüğümde tatsız bir sürprizle karşılaşma korkusunu içimde taşıyarak...
Adadan ayrılırken
Geceleri adadan şehre inmek bende oldum olası bir kırıklık hissi yaratır. Nitekim floresan ışığıyla aydınlatılmış son vapur tenha olmasına rağmen, bazı turistlerin ajite olmuş çocukları sık sık ayağıma çarparak, tüm şirinliklerine rağmen beni zorluyor. Kabataş'taki megalomanik ve tehlikeli projeye girişildikten sonra Şehir Hatları gemilerinin Eminönü'ndeki adalar iskelesine yanaşmasına kısa zamanda alıştım. Hatta çirkin ve ruhsuz olsa da, yeni Galata Köprüsünden yürüyerek şehre ulaşmanın veya adaya dönerken Haliç'ten, tarihî yarımadanın kıyısından yola çıkmanın büyük bir şans olduğunu düşünüyorum.
Fakat o gece son vapur, kaldırım çalışmalarının altüst ettiği Eminönü'nün her zamankinden farklı bir iskelesine yanaşıyor ve daraltılmış parkurlardan şantiyenin içine bazıları pusetli turistlerle alelacele dalarken hepimiz tökezliyoruz.
İstanbul'da kalacağım süre için yanıma birçok kıyafet aldığımdan yanımda küçük de olsa bir bavul var, vapurdan çıkanları bekleyen taksilerden birine binmeye yelteniyorum; belli ki diğer şoförler gibi turist peşinde, Beyoğlu'na çıkmak istediğimi belirtince polis kontrolleri yüzünden yolun kapalı olduğu mazeretiyle beni götüremeyeceğini söylüyor. Asabımı bozmaya hiç niyetli olmadığımdan epey yürüyerek yoldan geçen bir arabaya biniyorum, herhangi bir güvenlik kontrolüne rastlamadan hızla Meşrutiyet Caddesine ulaşıyoruz.
Fakat İstiklal Caddesine çıktığımda başka şantiye barikatlarıyla karşılaşıyorum. Karşıya geçebilmek için Hollanda konsolosluğunun önüne kadar yürümem gerekiyor, telli polis barikatlarının arkasında polis arabaları ve zırhlı bir araç bekliyor. Konsolosluğun önünde siyah kıyafetlerini kuşanmış tüfekli güvenlik mensupları bir çember oluşturmuş, fakat hiç gergin değiller, hatta aralarında tatlı bir sohbet var, arada kahkahalar bile patlatıyorlar. Rus konsolosluğuna doğru ilerlerken oradaki yoğun güvenlik önlemlerini de fark edip evin sokağına sapıyorum.
Gayet yorgun olmama rağmen damperli kamyonların gürültüsünden, yuvarlanan koca koca cüsselerin gümbürtüsünden ve yüksek volümlü bağrışmalardan gece sık sık uyanıyorum, pencereden giren nemli ve kükürt aromalı hava da cabası...
Festival filmleri
Türkiye'de bir kesim insanın ötekileştirilip ikinci sınıf vatandaş muamelesi gördüğüne ve gerekli görüldüğü takdirde katledilebileceğine dair Ah adlı belgeseli Hollanda'nın başkentinde düzenlenen prestijli IDFA'da görmüştüm. Yönetmenliği Mustafa Ünlü'ye ait, 10 Ekim 2015 Ankara katliamı hakkındaki ibretlik yapım, İKSV'nin düzenlediği 36.İstanbul Film Festivalinin Ulusal Belgesel Yarışmasında yer alarak İstanbul seyircisiyle buluşmuş oldu.
Türkiye'de linç kültürünün yükselişine tanıklık eden bir diğer yapım, Kürt futbolcuların çoğunlukta olduğu Amedspor'a dair Yeşil Kırmızı adlı belgeseldi. Yönetmenliğini Ersin Kana'nın üstlendiği yapım bir futbol belgeseli gibi görünse de önyargı, ayrımcılık, ırkçılık, öfke ve şiddet konusunda tartışılmaz bir belge: Fanatik futbol seyircisinin Türk kökenli oyuncular dahil takıma yönelttikleri milliyetçi nefret bir yana, sportif değerleri ön planda tutması beklenen futbol camiası yöneticilerinin haksız yaptırımlarına da kanıt oluşturuyor.
Kadın futbolculardan müteşekkil Hakkâri Gücü takımı hakkındaki Üçüncü Bölgeden Hücum Varyasyonları adlı belgesel, yabancısı olduğumuz bir dünya ile bizi tanıştırdı. Yönetmen hanesinde Sedat Şahin ve Murat Adıyaman adlarını gördüğümüz yapımda erkek egemen bir spor dalında kadınların tabuları yıkarak kimliklerini gururla taşımalarına şahit oluyoruz. Kadının genelde ikinci planda kaldığı bir coğrafyadan özellikle kız çocuklarına cesaret ve ümit aşılayan kendine has karakterler, tüm engellere rağmen ayakları üzerinde durmayı sürdürüyor.
İşitme ve konuşma engelli oldukları için normalde toplum ve sistem tarafından dışlanan iki kardeş Toso ve Çao da, dışa dönük doğaları sayesinde hayata sımsıkı tutunmuş. Yönetmen Taylan Mintaş'ın kuzenleri olan kahramanlarımız Kars'a bağlı bir Kürt köyündeki zor şartlara ailenin kadın fertlerinin desteğiyle de direnirken bizi samimiyetle dünyalarına dahil ediyorlar. İşitme ve konuşma engelli insanların slogan attığı iddiasıyla tutuklanabildiği Türkiye'den, coşkusuna 86 dakika boyunca maruz kaldığınız Sessizliğin Kardeşleri renkli bir insanlık manzarası.
Festivalin ilk günü geceyarısına doğru eve giderken sokağın başının telli polis barikatlarıyla tamamıyla kapalı olduğunu farkediyorum, üstelik orada danışabileceğim bir güvenlik mensubu da yok. Eve nasıl gideceğim diye düşünürken barikatlarla sokağın köşesindeki Arter binası arasındaki daracık geçidi farkedip neredeyse sürtünerek İstiklal'den sokağa sızıyorum.
Azınlık psikozu
Varlıklarını daima arka planda tutmaya özen göstermiş, Türkiye Cumhuriyeti azınlıklarından Yahudiler, Kaybolan Bir Dil, Kaybolan Bir Mutfak adlı belgeselde baskılanmış seslerini duyurdular. Gönül, yönetmenliğini Deniz Alphan'ın kotardığı yapımda her vesileyle karşımıza çıkan Prof.İlber Ortaylı dışında, belki de cemaatten birilerine daha fazla söz verilmesini isterdi.
Festival sırasında özel bir gösterimle seyirci karşısına çıkan belgeselin Beyoğlu sinemasında gerçekleşen gösterimindeki coşku ve samimiyet, milliyetçi bir rejimde yeri olmayan ve hoşgörü kisvesi altında baskı altında tutulmuş bir toplumun kendini ifade etme ihtiyacının bir bakıma kanıtıydı.
Yüzyıllar boyunca direnmesine rağmen, "Vatandaş Türkçe Konuş!" kampanyalarının kurbanı olup utanılacak ve gizlice kullanılacak bir dil haline gelen Ladino'dan, İspanya ve Portekiz'de izlerine rastlanan Sefarad mutfağına ve müziğine şefkatli bir yolculuk yapmış olduk.
Bir zamanlar tabu vazifesi görüp azınlık ailelerinde bile konuşulmayan 6-7 Eylül 1955 olayları son yıllarda kitaplara ve filmlere konu olabildi. Yönetmen hanesinde adını gördüğümüz Nihan Arısoy'un psikanalitik bir çözümleme elde etmek üzere yola çıktığı Mana Mou İstanbul adlı belgeselde hadisenin kurbanları dışında konuya tıbbi olarak yaklaşan analistlere danışılıyor.
Sinema tekniği açısından iddiasını taşımakta zorlanan yapımda, örgütlenmiş kalabalığın azınlıklara yönelik talanları gerçekleşirken kullanılan Julius Fucik'e ait Entry of the Gladiators adlı esere diyecek yok. İçinde askerî marş öğeleriyle birlikte panayır coşkusunu da taşıyan beste, siyah beyaz fotoğraflarda yüzünde hınçla karışık müthiş bir haz okunan çapulculara layıkıyla eşlik ediyor, saldırıya maruz kalanların duygularını da ironik bir tavırla yansıtıyordu.
Anneleri saydıkları İstanbul'un kendilerini artık istemediğini düşünüp terk ettikleri vatanlarını bir daha ziyaret edememiş Rumlar'dan bahsediliyor filmde. Bir de azınlıklar dışında İstanbul'daki Türkler'in de günün birinde başlarına benzer şeyler gelebileceğine dair ilk defa korkmuş olduklarından…
"Adada birisi öldüğünde, Hıristiyan, Müslüman fark etmez, çanı çalıyorum, sonuçta adalıdır, gidene veda, yakınlarına saygıdır". Belgeselci Handan Erdil'in unutamadığı, Mihal Şişko'nun bir cümlesi. Kınalıada'da yaz kış ikamet eden son Rum hakkındaki Son Yaprak'ın ulusal belgesel yarışması kapsamında yapılan gösteriminde de yoğun anlar yaşandı. Mihal'in yardımcısı ve yoldaşı Ayşe duygulanarak konuşamadı, Mihal'in kızkardeşi Marika da abisinin vasiyetini yerine getirerek zangoçluk yaptığı kiliseyi ayakta tutmaya çalıştıklarını boğazı düğümlenerek ifade edebildi.
Gözümüzün önünde kaybedilmekte olan değerlere dikkat çeken yapımın yönetmeni Erdil bu vesileyle gönül borcu olduğunu belirttiği Beyoğlu Sinemasının Emek Sinemasıyla aynı kaderi paylaşmaması için hazır bulunanlardan destek istedi.
Bu arada evden sinemaya gidip gelirken bilhassa sabahları sokağımızın başında göz göze geldiğim bazı güvenlik mensuplarını artık tanıyor gibiyim. Gergin değiller ama dikkatli oldukları kesin. Bazılarıyla seviyeli selamlaşmalarımız başlamış durumda, ortam müsaitse "Kolay gelsin" diyerek yanlarından geçiyorum, ilk şaşkınlıklarını atlattıktan sonra teşekkür ediyorlar. İstiklal'deki inşaat da son hız devam ediyor, koca koca çukurlar açılıyor, bazılarının içine kamyon dolusu mıcır ortalığı toza dumana katarak boşaltılıyor. Yağmurlu günlerde su birikintileri ve çamurlu yüzeyler dışında en fenası, yayaların geçebileceği alanlar barikatlarla daraltıldığından, kalabalığın daracık koridorlara sıkışıp ritmimi yavaşlatması.
Ödüllü filmler
Ulusal Belgesel Yarışmasında yer alan Aşk Bitti adlı film için davetiye alırken festival görevlisi aramızdaki samimiyetten yola çıkarak "Karışmak gibi olmasın ama bugün herkes Manifesto için yer istedi, siz izlemeyecek misiniz?" diyor nazikçe. Yönetmenliğini Mert Kaya'nın üstlendiği, Gezi olaylarını Brezilya ile buluşturan belgeseli bir şekilde izlerim ümidiyle, seyretmekten çok zevk aldığım Cate Blanchett'ın 13 farklı karakteri canlandırdığı filme heyecanla koşuyorum. Aslında bir video enstalasyonu olan Julian Rosefeldt'e ait malzeme, görsel ve zihinsel, bitmez tükenmez bir ziyafet. Özellikle sanatın günümüzdeki tezahürlerini sorgulayan manifestolar birbirinden absürt mizansen ve taklitle ifade buluyor, usta oyuncu seyirciyi lunaparktaymışçasına oradan oraya savuruyor.
Ermeni soykırımından kurtulup Anadolu'da yaşamaya devam edebilmiş Ermeniler'den Derdo Ana'nın iki akrabasıyla kamera karşısındaki performansları da Lady Macbeth'teki Üç Cadı karakterinin cümbüşlü coşkusuna sahip. İKSV'nin düzenlediği 36.İstanbul Film Festivalinde en iyi belgesel ödülünü alan Serdar Önal'ın Derdo Ana ve Ceviz Ağacı adlı yapımı Türkiye'de ve bilhassa Anadolu'da Ermeni olmanın ne demek olduğunu layıkıyla yansıtıyor. Kocası öldürüldüğünde adaletin tezahür etmemesi sonucunda sekiz çocuğuyla Bitlis'teki köyünden İstanbul'a göç etmek zorunda kalan kahramanımız memleketine tekrar geri dönmeye karar verdiğinde kendine ait mülke sahip olabilmek için de 9 sene boyunca hukuk mücadelesi veriyor.
Bir zamanlar toprağa gömülmüş hazinelerin hayaliyle yanıp tutuşan komşularının göz koyduğu ceviz ağacı ve çevresini özenle korumayı sürdürüyor. Belgeselde irdelenen konular arasında kıyım sırasında ve sonrasında hayatta kalabilmek ve baskıdan kurtulabilmek için Müslümanlığa geçmiş olanlar var, son zamanlarda köklerini yadsımaktan vazgeçip Hıristiyanlığa dönüş yapanları da unutmamak lazım.
Lusin Dink, Ayşe Polat ve Erkan Aktuğ'dan müteşekkil jürinin mansiyona layık gördüğü Blue ise nostaljiye zaten meyilli biri olarak beni üniversite yıllarına, zaman tüneline girmişçesine döndürdü. Zengin arşiv görüntülerinin elde edilmesinde epey çaba sarfedildiği belli olan yapım son yıllarda seyretmekten zevk aldığımız müzik konulu yabancı belgesellerin seviyesine yaklaşıyor.
Yönetmenliğini Mehmet Sertan Ünver'in başarıyla kotardığı 100 dakikalık yapımın Beyoğlu sinemasındaki gösterimi sırasında seyircinin hararetli tepkilerine şahit olduk. Değerli müzisyenler Kerim Çaplı ve Yavuz Çetin'in ön planda olduğu, Blue Blues Band hakkındaki belgesel, kahramanlarının iç dünyalarına bir şekilde nüfuz etmemizi sağlarken 90'lı yıllardaki İstanbul müzik dünyasına geniş açılı bir bakış atıyor.
Festivale gerçek anlamda damgasını vuran ise bence Pınar Öğünç oldu: Pera müzesinde gerçekleşen Evbark adlı kısa filminin konusu içinden yol geçecek olan bir hanedeki fantastik değişimlerdi. Tesadüf o ki, Orhan Pamuk'un da hazır olduğu gösterim sırasında kentsel dönüşümden çoktan payını almış olması beklenen Odakule'den gelen matkap seslerine engel olunamadı, nezih müzenin sinema salonunda bir hayli rahatsız edici volümdeki inşaat sesi Sevinç Erbulak'ın sürüklediği parodimsi filme karıştı, memleket halleriyle bütünleştik...
Burgaz'a dönüş
Festival'in sonunu beklemeden, haftasonu ve referandum yoğunluğunun iyice arttığı İstiklal caddesinden kendimi adaya zor atıyorum ve inanmakta zorlansam da huzurlu Burgazada'da bile matkap, kepçe ve kamyon sesleriyle karşılanıyorum. Geçtiğimiz senelerde ortalama on günlük seyahatlerimden döndüğümde mesela, kışın inlerin ve cinlerin top koşturduğu, gayet sakin bir mahallede sessizliğin gece yarısı veya sabahın köründe bir güvenlik alarmıyla yırtıldığına şahit olmuştum.
70'li ve 80'li yıllardaki inşaat furyasında ya tamamıyla yıkılmış ve yerine apartman dikilmiş veya restorasyon kisvesiyle ucubeye dönüştürülmüş ahşap evlerle süslü adamızda, olduğu gibi muhafaza edilebilmiş bir köşkün bahçe duvarlarının yükseltildiğini, dikenli tellerle kuşatıldığını, güvenlik kameralarıyla donatıldığını da gördüm, sokağa açılan sade demir kapısının yerine yerleştirilen altın kulplu salon kapısıyla bahçesindeki büyükçe fil heykelini de.
Ya Büyükada ve Heybeli'ye göre adamızda örneklerine ender rastladığımız neoklasik tarzdaki güzelim ahşap köşkün bahçesinde, hafiften liken tutmuş beton merdivenlerin banyo fayanslarıyla kaplanmasına ne demeli? Eskiden özellikle mutfak ve banyolarda kullanılan mermer parçacıklı renkli karoların yerine, ıslandığında bir tuzak haline gelen son nesil fayansların döşenmesi engellenemez bir histeri halinde.
Küçücük Burgaz Adasına hâkim heyula gibi mezarlığın inşaatı sırasında, 2003'teki büyük yangın sonrası ekilip zar zor tutmuş bazı çam ağaçlarının yerlerinden sökülüp götürüldüğü esnada da yoktum. Mevzubahis mezarlığa ulaşan kısa yol dışında, adanın ta arkasından, yangından kurtulmuş ender orman alanlarından birinin içinden geçen asfaltı tekrar tekrar hatırlatmakta da fayda var. Adalardaki tüm toprak yolları potansiyel "karayolu" olarak görenlerin varlığını kim inkâr edebilir?
Bu yakınlarda seneler boyunca duvarları çatlamış halde bekleyen Burgazada vapur iskelesinin aniden yok oluşunu da kaçırdım, fakat şu andaki vaziyetten gayet memnunum ve yerine inşa edilecek yeni binanın mümkün olduğunca geç ortaya çıkmasını diliyorum. Şimdiki prefabrik binanın önüne monte edilmiş, geceleri gözümüzü aldığı yetmezmiş gibi gündüzleri de sık sık açık unutulup devletin masraf etmesine sebep olan projektör bize yetiyor!
Adaya bu son devamsızlığım sırasında vuku bulan hadise, evden çok da uzak olmayan bir mesafede, yıllardan beri atıl kalmış, bir zamanlar şebeke suyunun depolandığı su sarnıcının yıkımı.
Adanın ihtiyacını karşılayan suyun, denizin dibine yerleştirilmiş boru hattıyla ulaştığı zamandan beri kullanılmayan büyükçe sarnıcın tekrar fonksiyonel hale getirilmesini isterim tabii ki; ne de olsa elektriğin, doğalgazın, suyun kesilebildiği çağdaş İstanbul'da hizmete muhtaç pasif vatandaşlar olarak özellikle adada kendi imkânlarımızla hayatta kalma ihtimalimiz güngeçtikçe zayıflamakta!
İSKİ'nin paslanmaz çelikten yeni bir sarnıç yapmaya giriştiğini öğreniyorum, bu da demektir ki uzun süre adanın yüksek kesimlerine kamyonlar yine kum, çimento ve bilumum inşaat malzemesi taşıyacak, kepçeler kamyonlara hafriyat yükleyecek, kamyonlar atıkları taşıyıp bir yerlere yığacak, çimento çuvalları en başta olmak üzere çeşitli kirlilik unsurları ortalıkta uçuşacak.
Acaba sonumuz Yassıada'dan hallice olur mu? Oysa eski sarnıç nasıl da kamufle olmuştu!
SİT alanın ortasında stil açısından ada mimarisine ne kadar yakışacağı meçhul bir bina olma ihtimali bir yana yeni sarnıç acaba başka amaçlara da hizmet eder mi?
Tepeden inme kararlara karşı zayıf görünen küçük çaplı yerel yönetimler veya mülki amirler, en azından mevzubahis girişimlerin önüne iş tanımıyla ilgili bir tabela koydursalar fena mı olur?
Yoksa herkesin, Kristina Grozeva ve Petar Valchanov'un bol ödüllü Kol Saati'ndeki (Slava) demiryolu işçisi Tsanko misali, eline İngiliz anahtarını alıp gevşeyen contaları şahsen sıkması şart olamaz...(MT/NV)