Bireysel "Emeklilik" Sistemi Bir Emeklilik Sistemi mi?

Referandumdan bir gün önce ödenecek memur maaşları “Zorunlu” Bireysel “Emeklilik” Sistemi (Z-BES) nedeniyle en az 108 lira eksik olarak yatacak. 1 Nisan 2017 tarihi itibariyle kamuda uygulaması başlayan Z-BES’in, yaklaşık 2 milyon kamu çalışanının ücretini azaltacağı varsayılıyor.

2010 yılından bu yana reel zam alamayan, her yıl Mayıs ayında vergi dilimiyle ücreti düşen memura bu yıl çifte maaş azaltması yaşatılacak.  Enflasyonun şubat ayında çift haneli olması nedeniyle zaten yıllık zammı buharlaşan kamu emekçilerinin, Z-BES karşısında alacakları tutum söz konusu sistemin sorunlarına dair “bilgi çarpıtmaları” nedeniyle net değil henüz.

Z-bes bir emeklilik sistemi değildir

Öncelikle adında “Emeklilik” ibaresi bulunan Z-BES, bilinen anlamda ve işlevde bir emeklilik sistemi değil. Asla kamusal emeklilik sistemleri ile kıyaslanmamalı. Her şeyden önce ne primi onun kadar düşük ne de getirisi onun kadar yüksek.

Yıllarca verilen emeğin karşılığı olarak bir emeklilik maaşı dönüşü olan ve sosyal devlet gereği oluşan kamusal emeklilikteki ücretlerin düşüklüğü AKP döneminde daha belirgin hale geldi.

Sosyal güvenlik reformu adı altında prim gün sayısı artmasına rağmen emekli maaşı bağlama oranları düştü. Milyonlarca kişi emekli olduğu halde ek iş yapmak zorunda kalıyor. Ancak tüm eksikleri ve geriye götürme durumlarına rağmen bir emeklilik sistemi olarak adlandırılmalı. Z-BES ise prim kesintilerine göre yüksek kesinti düşük getiri sistemidir.

2001 yılında uygulaması başlayan ve 2012 yılından sonra yüzde 25 Devlet Katkısı “reklamıyla” uygulaması devam eden Bireysel “Emeklilik” Sistemi’nden emekli olma oranı binde 7’dir ( yüzde 0,7).

Kaynak: Emeklilik Gözetim Merkezi

Emekli olabilen kişilerin (yüzde 0,7) aldığı ortalama emekli aylığının miktarı, düşük olduğu için eleştirilen kamusal emeklilik maaşlarının çeyreğinden bile daha azdır. Ayrıca yaşadığınız sürece değil belirli bir süre ödenecektir. Bu yönüyle Z-BES içerisinde emeklilik ibaresi olmasına rağmen bilinen anlamda bir emeklilik sistemi değil.

İşin içinde batırmak da var

Z-BES’in emeklilik sistemi olmadığı 16 yılın uygulama ve sonuçlarıyla yukarıda ifade edildi. Buna ek olarak Z-BES bir tasarruf sistemi de değil.

Tasarruf sistemleri birikimlerin reel olarak korunmasını garantileyen ve tasarrufların geliştirilmesini sağlayan sistemlerdir. Bu yönüyle Z-BES kesintilerinin reel olarak korunması ve geliştirilmesine dair bir garanti yoktur. Başta enflasyona karşı reel korumaMA olmak üzere, ekonomik kriz, iflas, borsa çöküşleri vb. durumlarda biriken Z-BES paraları için ne sigorta şirketi ne de devlet bir güvence vermiyor. En olası durum olan enflasyon erimesine karşı alınabilecek hiçbir önlem yok.

Emekçilerin ücretlerinden cari yılda yapılan kesintiler en erken 4-6 yıl yıl sonra iade edilirken cari olarak pozitif görünümlü olabilir ancak reel anlamda bir erimenin yaşanacağı görülmelidir. Bu tasarruf ilişkisi içerisinde sigorta şirketinin banka işletim giderleri ve borsa zararları katılımcının payından düşülecektir. Olası bir kriz durumunda katılımcı için cari durumun bile negatif olma olasılığı yüksektir.  Ayrıca 3 yıldan önce Z-BES’ten çıkanlar ödedikleri kesintilerin sadece anaparalarını ve varsa getirilerini alabilmektedir. Anaparanın altında geri alım olasılığı da bulunmuyor.

Z-BES kapsamında yüzde 25 devlet katkısı olacakmış!

Bankalar ve sigorta şirketlerinin Z-BES reklamlarında en çok vurguladığı hususların başında yüzde 25 devlet katkısı geliyor.

İlk soru şudur: “Devlet katkısının kaynağı nedir?”

Devlet vereceği katkıyı toplumun tüm kesimlerinden alarak “tasarruf” yapabilenlere mi aktaracak? Tam olarak öyle bile değil. Devlet katkısı denilen yüzde 25’in tamamından yararlanabilmek için Z-BES’e hem (1) en az on yıl ödeme yapmak gerekir hem de (2) 56 yaşını tamamlamış olmak gerekiyor. Kişinin yaşı 66 dahi olsa Z-BES’e katılımı 10 yılın altında ise yine yüzde 25 devlet katkısının tamamını alamıyor.  Bu iki şart bir arada yerine getirmeli. Yine 20 yaşında Z-BES dahil edilen birinin devlet katkısı olan yüzde 25’in tamamını alabilmesi için 36 yıl bu ödemeyi beklemesi gerekiyor.

Mevcut “gönüllü” Bes’e katılım sistemdeki yüzde 25 devlet katkısı uygulaması Z-BES için de geçerli olacak. Ancak bu yüzde 25 katkı payının hem birikimi hem de yatırımlarda kullanımı ayrı tutulan hesaplarda yapılacak. Katılımcıların yüzde 25’ten “tam olarak” yararlanmasının tek koşulu ölme/maluliyet durumları görünüyor. Bu kapsam katılımcılardan;

a) En az üç yıl sistemde kalanlar Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde 15’ine,

b) En az altı yıl sistemde kalanlar Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde 35’ine,

c) En az on yıl sistemde kalanlar Devlet katkısı hesabındaki tutarın yüzde 60’ına,

hak kazanır. Bu sürelerin hesabında emeklilik sözleşmesi esas alınacak.

İlgili kanun gereği Bes’ten emeklilik hakkına ulaşabilenler (ortalama binde 7 olan değer) ile bu sistemden vefat veya malûliyet nedeniyle ayrılanlar devlet katkısı hesabındaki tutarın tamamına hak kazanır. Devlet katkısı hesabındaki tutarlardan hak kazanılan tutarlar sistemden ayrılma veya emeklilik durumunda katılımcıya ödenir. Vefat veya malûliyet hariç sistemden emekli olmadan ayrılan katılımcıların Devlet katkısı hesabındaki varsa hak kazanılmayan tutarlar, GENEL BÜTÇEYE GELİR kaydedilir veya katılımcılara yapılacak Devlet katkısı ödemesine mahsup edilebilir.

Bu verilerden hareketle Z-BES;

• Prim ve kesinti yapma için zorunlu bir sistem kurgulamaktadır ancak sistem geri ödeme ve emeklilik konusunda aynı sistemlilikten bahsedilemez.
• Emeklilik Gözetim Merkezi 2003-2017 dönemi verilerine göre devlet katkı payı hariç tutulduğunda bile “yatırıma aktarılan miktar kişilerden kesilen toplam katkı” paylarından daha azdır.
• Bu sistemle emekli olma imkanı ortalama yüzde 1’in altındadır. Ödenecek geri ödeme veya emeklilik maaşı sistemin en temel tasarruf hırsızlığını göstermektedir.
• Emekçilerden kesilerek biriken fon şirketlerin giderlerine harcanmaktadır. Fon işletim giderleri için kesintiler katkı paylarından yapılacaktır. Bu yönüyle sadece emekçilerden kesilen primle birikecek fonla 1) sigorta şirketi kar edecek, 2) Anapara korunacak 3)Katılımcının da kar etmesi sağlanacak. Mademki bu kesintilerle bu kadar birikim yapılabilir durumu var; çalışanlar zorunlu tutulmadan kendi tasarruflarını hem de sigorta şirketini finanse etmeden kendileri yapmayı deneyecektir.
• Uygulamada getirinin en önemli kısmına şirket el koymaktadır.
• Katılımcı açısından iktisadi anlamda herhangi bir vadeli hesap işletimi Z-BES kapsamındaki bir katılımdan daha karlıdır.

Kamu emekçileri bireysel emeklilik sistemine ne kadar katkı payı ödeyecek?

45 yaşın altındaki tüm kamu emekçileri 15 Nisan 2017 “net maaşlarını”; yaklaşık olarak yüzde 4,2 kesinti yapılmış halde alacaklardır. Kamu emekçileri açısından en düşük aylık kesinti miktarı 108 TL, en yüksek kesinti miktarı ise aylık 322 TL olacaktır. Bu açıdan mart ayı net maaşı 3000 TL olan bir memur Nisan 2017’den sonra 2.874 TL almaya başlayacaktır.

6740 Sayılı Kanuna göre “katkı payı, çalışanın 5510 sayılı Kanunun 80 inci maddesi çerçevesinde belirlenen prime esas kazancının yüzde üçüne karşılık gelen tutardır. Bu oranı iki katına kadar artırmaya, yüzde bire kadar azaltmaya veya katkı payına maktu limit getirmeye Bakanlar Kurulu yetkilidir” Buna göre prime ya da emeklilik keseneğine esas BRÜT kazancın yüzde 3’üne karşılık gelen tutar her ay katkı payı olarak ödenecektir. Bakanlar kurulu gerekli görmesi durumunda bu yüzde 6’ya kadar arttırabilir. Bunun anlamı; yüzde 3 kesinti yapılması halinde her yıl ortalama yarım aylık, % 6 kesinti yapılması halinde ise bir aylık eksik ödeme almaktır. Başka bir ifadeyle de 15 Nisan 2017 kamu emekçilerinin net maaşlarından yaklaşık yüzde 4,2 oranında kesinti yapılacaktır.

Zorunlu BES katkı payı ödemeye devam etmek istemeyenler ne yapacak? İki aylık cayma süresi önemli mi?

Çalışanlar, Z-BES dahil olma tarihini müteakip iki ay içinde sözleşmeden cayabilirler. Cayma halinde reel olarak ödenen katkı payları, “varsa” hesapta bulunan yatırım gelirleri ile birlikte on işgünü içinde çalışana iade edilecektir. Ayrıca çalışanın iki aylık cayma hakkını kullanabilmesi, Hazine Müsteşarlığı’nın Z-BES’le ilgili belgeleri imzalaması veya onaylamasını müteakip başlıyor. Çalışanın cayma ile ilgili bildiriminin özel “emeklilik” şirketine ulaştığı tarih itibariyle cayma hakkının kullanılmış sayılması öngörülüyor.

Cayma hakkını kullanmak isteyen emekçiler belirtilen iki aylık süre içerisinde dilekçeyle ilgili emeklilik şirketine ve kendi kurumuna başvurmalıdırlar. Sonraki dönemlerde cayma hakkının kullanılması durumunda ek vergi kesintilerine maruz kalma durumları yaşanabilecektir. Bu nedenle zorunlu BES kesintilerine tabi olmak istemeyenler ilk kesintiye müteakiben cayma dilekçelerini vermelidir.

Siyasal iktidar; işçilerden hem işsizlik sigortası fonu hem de Z-BES kesintileri ile biriken fonlarla işçi kesiminin ücretlerinden kesinti yapmaktadır. Ahilik fonu adı altında Bağ-Kur’luların tasarruflarını kısıtlamak amacıyla yeni bir girişim başlatılmıştır. Geriye kalan memurlar için ise Z-BES kesintileri 1 Nisan 2017’de uygulanmaya konulacaktır. Kamu emekçileri açısından işveren olarak devlet, kamu kurumları vasıtasıyla bes kesintilerini maaş bordrolarına prime esas brüt maaş üzerinden yansıtıp sigorta şirketlerine devredecektir. Yüzde 25 Devlet katkısı söylemi bu kapsamda çalışanlardan yapılacak ve şirketlere devredilecek kesintinin büyüklüğünü gölgelemektedir.

Z-BES’e katılanlar üzerinden banka ve sigorta şirketlerinin kullanımına sunulacak olan minimum miktarlar yukarıdaki tabloda gösterilmiştir. 2 Milyon kamu emekçisi üzerinden hesaplanan değerlere göre aylık 260 milyon TL bu kapsamda emekçilerden kesilecektir. Çünkü devlet katkısının önemli bir kaynağı yine ücret vergileri ve dolaylı vergiler kapsamında tüm toplumsal kesimlerdir.

BES katılımcı sayısı 14 yıldır uygulanmasına ve son 4 yıldır yüzde 25 devlet katkısına rağmen hedeflenen düzeye çıkarılamadı. 6 milyon 745 bin 783 katılımcının ortalama 6 bin 758 TL katkı verdiği sistemde devlet katkısı hariç olduğunda ortalama kişi başı fon 7 bin 214 TL, devlet katkısı dahil olduğunda 8 bin 394 TL olarak gerçekleşmiştir. Yani BES veya bundan sonra Z-BES denilecek olan sistemin 14 yıllık ortalama getirisi; devlet katkısı hariç olduğunda tüm getiriler dahil yüzde 7’lik bir artış göstermiştir. Getirilere devlet katkısının tümü dahil edildiğinde bile katılımcı katkı payının getirisi ortalama yüzde 24 olarak gerçekleşmiştir.

Emeklilik Gözetim Merkezi’nin verilerine göre 14 yılda ortalama 6 bin 758 TL katkı verilen BES’in getirisi ortalama 456 TL olarak gerçekleşmiştir. Devlet katkısı dahil edildiğinde dahi enflasyon karşısında dahi korunamayan değerlerde bir geri ödeme sisteminin olduğu görülmelidir.

16 Nisan’da referanduma katılacak emekçilerin ilk yapması gereken işlem 2 Nisanda Z-BES’ten cayma dilekçesini ilgili yerlere ulaştırmasıdır. Emekçiler tasarruf etmek isterse ve buna imkanları olursa gönüllü bir şekilde tasarruf edebilirler. Bunun için sermaye şirketlerine fon aktarılmasına aracılık etmesine gerek yoktur. Z-BES’e ne kadar az katılım olursa o kadar çok “devlet katkısı da” kurtarılmış olacaktır. Bu yönüyle dahi cayma işlemleri geciktirilmeden yapılmalıdır.

Devlet, emeklilere katkı sunmak istiyorsa yüzde 25 değil yüzde 5 oranında emekli bağlama oranını arttırabilir. Ayrıca emekçilerin tasarruf yapmasını talep ediyorsa asgari ücret artışının günlük ortalama 1 doların üzerine çıkarmakla başlayabilir. Devlet memurları için ise reel zam vermekle reel tasarruf teşviki sağlanmış olacaktır. Bu uygulamalarla sermaye şirketlerinin değil toplum kesimlerinin payı büyütülmüş olacaktır. (SO/HK)