Türkiye Alzheimer (ALZ.) Derneği Mersin Şubesince düzenlenen 7. ALZ. Eğitim Kampı, 18-20 Kasım 2016 tarihleri arasında Mersin’de yapıldı. Programın hasta yakınlarına yönelik ayağında nörolog, geriatrist, aile hekimi, psikolog, huzurevi yöneticisi, avukat, hemşire ve sosyal hizmet uzmanı vardı.
Eğitmen/danışmanların, hasta yakınlarıyla paylaştığı bilgiler anlaşılır, uygulanabilir, yönlendirici, dikkat çekici, çözüm getirici, bilinenlerin tekrarı ama altı çizilmesi gereken hususlardı.
Programda, ALZ. Derneği Mersin Şubesi Yaşlı Yaşam Merkezi Müdürü Nörolog Emine Kaygılı’nın ALZ. Hastalarında “Davranışsal Sorunların Yönetimi” başlıklı sunumu ALZ. hasta yakınları için ‘nokta atışlı’ rehber niteliğindeydi.
Kampın son gününde uzman doktor Emine Kaygılı ile ALZ. hastalarında oluşan davranışsal sorunlara ve hastaya bakım verenlerin dikkat etmesi gereken hususlara ilişkin bianet için yaptığımız söyleşi sıcacık ve içtenlikliydi.
* * * * *
ALZ. hastalığının sadece hastayı değil, aile ve toplumu da ilgilendirdiği bir gerçek. ALZ. hastalarında ne tür davranışsal bozukluklar oluşur? Hangi tür sorunlar gelişir?
ALZ. hastasında oluşan davranış bozukluklarının hasta yakınlarını ve ona bakım verenleri tükettiğini, yaşam kalitesini düşürdüğünü ve depresyona yol açtığını belirtmeliyim, öncelikle. Zira bakım verenin düşük yaşam kalitesi, hastanın bakım kalitesini düşürür, istismarı tetikler ve bakım evi kararını hızlandırır.
ALZ. hastalarında; sinirlilik/saldırganlık, apati, şüphecilik(hezeyan/sanrı), hayaller görme(halüsinasyon), uyku düzensizliği, depresyon, anksiyete bozukluğu, yeme bozukluğu, hiperfaji, anormal motor davranışlar, kaybolma, eşya saklama, kişilik değişiklikleri ve sürekli dolaşma gibi davranış bozuklukları görülür.
Bu bozuklukların azaltılmasında erken teşhis ve düzenli uygulama çok önemli. İlaç tedavisi kadar, psiko-sosyal tedavi de önemli. Hastaya bakanların, hastayı takip eden doktorla irtibatta olması şart.
ALZ. hastalığı çevresel ve fiziksel sebeple, kognitif bozulma ya da psikiyatrik durumlar gibi davranış bozukluklarına yol açar. Hastaya bakım verenlerin bu bozulmaların bazılarını azaltması ve gelişimini engellemesi mümkün.
Çevresel etkenler ve fiziksel nedenlerden kaynaklanan davranışsal bozukluklar nelerdir?
Fiziksel nedenler; ağrı, açlık, susuzluk ve bazı enfeksiyonlar. Çevresel etkenleri ise düşük ısı, gürültü, sürekli aşması gereken engeller olması, uygun olmayan yaşam alanı diye sıralayabiliriz. Örn: geometrik ve karmaşık şekilli duvar/yer seramikleri ya da duvar kağıdı, aynalar, aksesuarlar vb. hastanın yaşam alanını uygunsuz kılar.
Hastada oluşan kognitif kayıplar nelerdir?
Anlamlı aktivite başlatma becerisi kaybı, çabuk sıkılma, öz güven kaybı, verbal iletişim kaybına bağlı ‘yanlış anlama’, ‘alınganlık’ ve ‘çatışmalar’. psikiyatrik durumlar, depresyon, anksiyete bozuklukları, psikotik semptomlar(sanrı ve delüzyon) diye sıralamak mümkün.
ALZ. hastasının sinirlilik ve saldırganlık hali önemli. Hasta yakınlarına ne önerirsiniz?
Fiziksel ve sözel agresyon, psiko-motor huzursuzluk, akatizi, amaçsız gezinme ve yürüme, tıbbi tedaviyi red, öfke patlamaları, küfürlü konuşma, tehdit, ısırma, vurma, yaralama, soyunma davranışları geliştiren hastanın günlük bakımı zorlaşır. Kendisine ve çevresindekilere zarar verme olasılığı var. Hastanın huzursuzluk halinin ne zaman, hangi olayla başladığı gözlemlenerek bulunmalı ki; bakan kişi izleyeceği yöntemi saptayabilsin.
Hasta banyo esnasında, misafir geldiğinde, akşam/gece olduğunda, aç/susuz kaldığında, çok gürültülü ve sessiz ortamlarda, yalnız kaldığında, bir iş yaparken zorlandığında ya da yorulduğunda; ağrı, kabızlık, tuvalet gereksinimi olduğunda, alt bezi ıslandığında ve bunu söyleyemediğinde, bakıcısı değiştiğinde, yer-mekan değiştirdiğinde, gündelik düzeni değiştiğinde huzursuzlaşır.
ALZ. hastasıyla basit cümlelerle konuşmak, tek bir seferde tek bir şey söylemek, güvende olduğunu hissettirmek, ev ve odasındaki eşyaları ve onların yerini değiştirmemek, çevresinde sevdiği eşyaları ile sevdiklerinin fotoğraflarını bulundurmak, sakin ses tonuyla konuşmak, yumuşakça dokunmak, ona kitap okuyarak, müzik dinleterek ya da şarkı söyleterek dikkatini başka yöne çekilebilir.
ALZ. hastası kalabalıktan hoşlanmaz
Hasta sokağa çıkarılabilir, birlikte hoşlanacağı bir etkinlik yapılabilir. Dikkatini dağıtmak için aile albümlerine bakılabilir ancak fotoğraflardaki mekan ve kişileri hatırlayamamak onu tam tersi öfkelendirebilir de. Huzursuzluğu arttığında evdeki insan sayısını azaltmak, eve yeni biri gelecekse hastaya bilgilendirmek, tanımadığı kişilerle az görüştürmek denenebilir.
Tüm gün yalnız kalan hasta, kendi kendine bağırarak ya da kendine vurarak ilgi azlığını telafi etmeye çalışabilir. Bu yüzden hastayla gün içinde ara ara konuşmak, tanıdıklarıyla daha çok vakit geçirmesini sağlamak önemli. Sevdikleri uzakta ise onların sesini hastayla konuşuyormuş gibi kaydedilip, sinirlendiğinde hastaya dinletilebilir. Banyo, kahvaltı, dolaşma, televizyon izleme vb. işler düzenli olarak aynı saatlerde ve aynı kişiyle yapılmalı. Hasta, en sakin olduğu saatte, çok yüksek/düşük olmayan oda sıcaklığında banyo yaptırılmalı.
ALZ. hastası şüphecidir
Eşyalarının çalındığını, eşinin kendisini aldattığını, yalan söylendiğini düşünen hasta bakıcısının ya da ailesinin kendine eziyet ettiğini, işkence yaptığını söylediğinde hemen tepki verilmemeli. Örn: parasını saklar, sonra sakladığı yeri unutur ve yakınlarının çaldığını söyler. Hastaya “o senin damadın/gelinin/akraban paranı çalmaz” gibi açıklama yaparak onu iknaya/inandırmaya çalışılmamalı. Sakinleştirdikten sonra kaybolan şey birlikte aranabilir. Dikkati dağıtılabilir. Sık kaybolan anahtar, gözlük gibi eşyalar yedeklenir ve gerektiğinde verilebilir.
ALZ. hastası hayaller görür
Ölmüş yakınlarının hayaliyle ya da televizyondaki kişilerle konuşan hasta; şiddet içeren programları da gerçek zannedebilir. Onu hayal gördüğüne ikna etmek yerine dikkati dağıtılmalı. Televizyon izlerken öfkelenen hastaya müzik dinletilebilir. Az işiten ya da gören hastaya işitme cihazı ve gözlük sağlanmalı.
ALZ. hastasının uykusu düzensizdir
Yaşlandıkça uyku ihtiyacı azalır. ALZ. hastaları gece az uyur, gündüz aşırı uyur. Hastanın gündüz uyuması engellenmeli, akşamları sakin, az ışıklı, sessiz bir ortamda olması sakinleşmesi sağlar ve uykusunun gelmesini kolaylaştırabilir. Uykusu gelmeden yatırılmamalı, sabahları aynı saatte uyandırılmalı. Kafeinli içecekler verilmemeli. Her gün egzersiz ya da yürüyüş yaptırılmalı.
ALZ. hastasının kişiliği değişir
Önceden sakin ve az konuşan hasta; sürekli konuşan, geçmişteki aile sırlarını ya da kötü olayları herkesin önünde söyleyebilir. Cinsel içerikli şaka, ima ve davranışlarda bulunması yakınlarını derinden etkiler. Yakınları, hastadaki kişilik değişiklikleri hastanın huysuz, inatçı vb. olmasına değil, ALZ. hastalığı ya da depresyon nedeniyle olduğunu aile bireyleri bilmeli. Hastayla tartışılmamalı. Bakım veren öfkesini kontrol etmeli. Hastanın dikkati; konuştuğu uygunsuz, olumsuz olaylardan başka bir konuya yönlendirilmeli.
ALZ. hastası sürekli dolaşır
Enerjisini boşaltamadığı için sürekli dolaşma ihtiyacı duyan hastayı, bakım vereni sürekli izlemek ister. Hastanın evde yürüyüşüne engelleyen sehpa, paspas vb. ortadan kaldırılmalı. Dışarıda, güven içinde olacağı yerlerde günde bir saat dolaştırılmalı. Evde sebze-meyve yıkama gibi basit işleri yapabilir. Hastanın güvenliği için gece-gündüz ev içi aydınlatma önemli. Ayakkabısı ve terliği rahat olmalı. Dolaşırken enerji kaybettiğinden eline/cebine atıştırmalıklar verilmeli. Hastaya severek vakit geçirebileceği aktiviteler yaptırılmalı.
ALZ. hastası kaybolabilir
Unutkanlık nedeniyle hasta, evinde olmadığını zannederek, evine gitmek için dışarı çıkmak isteyebilir. Evin kapısının kilitli tutulması, ayakkabı ve paltosu saklanmalı. Hasta tek başına dışarı çıkarılmamalı. Kaybolma olasılığına karşı, isim-adres-telefon numarası yazılı bileklik/kolye takması sağlanmalı.
ALZ. hastası eşya saklar, dolap boşaltır
Genellikle sıkıldığı için eşyalarını saklayan, dolapları boşalan hastanın güvenliği için tehlikeli maddeler, değerli eşya ve evraklar onun ulaşamayacağı yerlere kaldırılmalı ya da kilitlenmeli. Sıklıkla sakladığı yerler saptanarak hasta görmeden burası kontrol edilmeli. Ona istediği eşyayı saklayabileceği, biriktirebileceği, boşaltabileceği bir dolap ya da yer ayırılması da önemli.
ALZ. hastasında yeme bozuklukları oluşur
Diş eti problemi, yutma güçlüğü ya da hareketsizlik nedeniyle hasta az yiyebilir. Ona sevdiği şeylerin sunulmalı. Kafasının karışmaması için çok çeşitli yemek verilmemeli. Ara öğün verilmeli. Yediğini unuttuğu ya da devamlı yeme dürtüsü oluştuğu için aşırı yiyebilir. Kraker, peynir, havuç-salatalık verilebilir, dikkat dağıtıcı aktiviteler yapılabilir. Yenilmeyen şeyleri tanımadığı için yiyebilir.
ALZ. hastalığında ilaç tedavisi önemli
Bu hastalıkta da yalnızca gerektiği zaman, gerektiği süre boyunca, en düşük dozda, yan etkileri gözetilerek yapılan ilaç tedavisi yapılmalı. Doktor, hasta yakınını hipotansiyon, kardiyak ritm bozukluğu, sedasyon vb, gibi doğabilecek yan etkiler konusunda bilgilendirmeli.
Davranışsal bozukluklara ilişkin hasta yakınlarına başka önerileriniz var mı?
Hastaya bakım verenler bu bozuklukların hastalık kaynaklandığı unutmamalı. Hastayı ve hastalığı kabullenmeli. Başlatılan medikal tedaviyi aksattırmamalı. Davranışsal bulguların zamanı ve olası nedenleri gözden geçirilmeli. Sevecen, sakin ve sabırlı olunmalı. Sevgi gösterilmeli. Hastanın yapabildiği aktiviteleri desteklemeli. Gerektiğinde profesyonel bakım desteği ile psikolojik destek ve sosyal destek almalı. Bakım verenler ve yakınları kendini –asla- unutmamalı. ALZ. konusunda bilinçlenmenin öneminden hareketle Türkiye ALZ. Derneği şubelerinde verilen çok yönlü hizmetlerden de yararlanmalı.
Teşekkür ederim bu söyleşi için. Son cümleniz ne olacak?
ALZ. hasta yakınları; ‘yalnız değilsiniz’ -aslında- . (ŞD/NV)