Japonca'da "liman dalgası" anlamına gelen tsunami sözcüğü, 15 Haziran 1896'da 21 bin kişinin hayatını kaybettiği "Büyük Meiji Tsunamisi'nden" sonra Japonlar'ın yaptığı yardım çağrılarıyla dünya dillerine yerleşti.
Okyanus kütlesinde oluşan sismik bir şoktan doğan tsunami dalgaları, onlarca metre yüksekliğe ulaşabiliyor ve deniz kıyısındaki topraklarda yıkıcı etki yapıyor.
Depremlerden sonra oluşan tsunamiler, diğer deniz dalgalarından farklı. Derin denizde varlığı hissedilmezken, sığ sulara geldiğinde bazen 30 metreye kadar yükselerek çok şiddetli akıntılar yaratabiliyor.
Tsunami ilk oluştuğunda tek bir dalga, ama kısa bir süre içerisinde üç ya da beş dalgaya dönüşerek çevreye yayılmaya başlıyor. Bu dalgaların birincisi ve sonuncusu genelde çok zayıf oluyor. Fakat diğer dalgalar, etkilerini kıyılarda şiddetli biçimde hissettirebilecek bir enerjiyle ilerliyor.
Bu nedenle, depremlerden kısa bir süre sonra kıyılarda görülen yavaş ama anormal su düzeyi değişimi ilk dalganın geldiğini gösteriyor. Bu değişim, arkadan gelecek olan çok kuvvetli dalgaların ilk habercisi de olabiliyor.
Deniz dibindeki deprem tsunamiye yol açıyor
Tsunami, okyanus ya da denizlerin tabanında oluşan deprem, heyelan ve volkan patlaması bunlara bağlı taban çökmesi, zemin kaymaları gibi olaylar sonucu denize geçen büyük enerjiyle oluşuyor.
Tsunami ilk oluştuğunda tek bir dalga ancak kısa bir süre içinde üç ya da beş dalgaya dönüşüyor.
İlk ve son dalga zayıf geliyor
Dalgaların birincisi ve sonuncusu çok zayıf, ancak diğer dalgalar etkilerini kıyılarda şiddetli biçimde hissettirecek enerjiyle ilerliyor. Bu nedenle depremlerden kısa bir süre sonra kıyılarda görülen yavaş ama anormal su düzeyi değişimi ilk dalganın geldiğinin habercisi oluyor.
Değişim, arkadan gelecek olan çok kuvvetli dalgaların öncüsü olabiliyor. Bu dalgalar da deniz kıyısındaki topraklarda ölümcül ve yıkıcı etki yapıyor.
Tarihteki önemli tsunamiler
*Japonların "tsunami", Çinlilerin "hungtao" dediği dev deprem dalgasının bilinen en eskisi MS 21 Temmuz 365'te doğu Akdeniz'de meydana gelen, Mısır'ın İskenderiye kentinde binlerce insanı öldüren deniz depremi dalgası.
*1 Kasım 1775'te Portekiz'in başkenti Büyük Lizbon Depremi ile yıkıldı. Atlas Okyanusu dalgası Portekiz, İspanya ve Fas kıyılarını 6 metre yüksekliğinde süpürdü.
*27 Ağustos 1883: Endonezya-Krakatao Yanardağı patladı, Java ile Sumatra kıyılarını süpüren tsunami, 36 bin insanı öldürdü. Yanardağın patlaması o denli şiddetliydi ki dünya gök kubbeleri uzun geceler kızıl lav külleriyle ışıldadı. Norveçli ressam Edward Munch, "20 bin kilometre öteden", başkent Oslo'da, Kasım 1883 - Şubat 1894 arasında geceleri parlayan göğe bakarak "Çığlık" resmini yaptı.
*15 Haziran 1896: "Sankriku Tsunamisi" Japonya'yı vurdu. Dini bayram için toplanan kitlenin üzerine 23 metre yüksekliğinde çöken dev tsunami 26 bin insanı öldürdü.
*17 Aralık 1896: ABD'de California-Santa Barbara Deniz Seddi'ni tsunami yıktı; ana cadde dalga altında kaldı.
* 31 Ocak 1906: Büyük Okyanus'un deprem dalgası, Kolombiya'da Tumacokentinin bir kısmını, Ekvador-Rioverde ile Kolombiya-Mikay arasında kıyıda tüm evleri yıktı; 1500 ölü.
*1 Nisan 1946: Alaska Kuzey Burnu Deniz Feneri'ni 5 kişilik personeliyle yutan tsunami, Hilo-Hawaii'ye yürüyerek 159 insanı öldürdü.
* 22 Mayıs 1960: 11 metre yüksekliğindeki tsunami, Şili'de 1000, Hawaii'de 61 can aldı. Öyle ki dev dalga Pasifik'in öte yakalarına yürüyerek Filipinler ve Japonya-Okinava Adası'nı sarstı.
*28 Mart 1964: ABD-Alaska'da "Paskalya Hayırlı Cuma" tsunamisi: Üç köy haritadan silindi; 107 ölü ve Oregon ve California'da da 15 ölü.
*16 Ağustos 1976: Pasifik tsunamisi Filipinler Moro Körfezi'nde 5 bin can aldı.
*17 Temmuz 1998: Papua-Yeni Gine'nin kuzeyinde yersarsıntısı dalgası 2313 insanı öldürdü, 7 köy yok olurken binlerce insan evsiz kaldı.
*26 Aralık 2004: Güneydoğu Asya'yı 6 ülkede vuran 8.9 büyüklüğündeki deprem ve dev dalgası, şu ana kadar 25 bin insanı öldürdü.
Dünyada 1906'dan bu yana meydana gelen büyük deprem felaketleri
*26 Aralık 2003: İran'ın Bem kentindeki depremde yaklaşık 40 bin kişi öldü.
*1 Mayıs 2003: Cezayir'de Richter ölçeğine göre 6.7 büyüklüğündeki depremde ölü sayısı son verilere göre 538.
*1 Mayıs 2003: Bingöl'de 6.4 büyüklüğünde meydana gelen depremde 167 kişi öldü.
*4 Şubat 2003: Çin'in batısında meydana gelen ve büyüklüğü 6.3 ya da 6.8 olarak açıklanan depremde 266 kişi hayatını kaybetti.
*2 Haziran 2002: İran'ın kuzeybatısında 6 büyüklüğündeki depremde yaklaşık 500 kişi öldü.
*5 Mart 2002: Afganistan'ın kuzeyinde 5.8 büyüklüğündeki depremde yaklaşık 1000 kişi öldü.
*6 Ocak 2001: Hindistan'ın batısındaki Gucarat eyaletini vuran 7.9 büyüklüğündeki depremde ölü sayısı 13 bini buldu.
*1 Eylül 1999: Tayvan'ın orta kesimlerinde meydana gelen 7.6 büyüklüğündeki depremde 2 binden fazla kişi öldü.
*2 Kasım 1999: Düzce'de 7.2 büyüklüğünde meydana gelen depremde 844 kişi öldü.
*17 Ağustos 1999: Marmara Bölgesi'nde 7.4 büyüklüğündeki depremde 17 bin 800'den fazla kişi yaşamını yitirdi.
*5 Ocak 1999: Kolombiya'da meydana gelen 6.3 büyüklüğündeki sarsıntıda 1170 kişi can verdi.
*7 Temmuz 1998: Papua Yeni Gine'de deniz dibinde meydana gelen 7.1 büyüklüğündeki deprem dev dalgalara yol açtı. Felakette, 2 bin 100 kişi öldü.
*30 Mayıs 1998: Afganistan'da 6.9 büyüklüğündeki depremde, yaklaşık 5 bin kişi yaşamını yitirdi.
*4 Şubat 1998: Afganistan'ın Tahar eyaletini vuran 6.1 büyüklüğündeki deprem, en az 4 bin 500 cana mal oldu.
*10 Mayıs 1997: İran'da meydana gelen 7.1 büyüklüğündeki depremde 1560 kişi öldü.
*28 Şubat 1997: İran'ın kuzeybatısında 5.5 büyüklüğündeki sarsıntı, 1000 kadar kişinin ölümüne yol açtı.
*28 Mayıs 1995: Rusya'da 1989 kişi, 7.5 büyüklüğündeki depremde yaşamını yitirdi.
*17 Ocak 1995: Japonya'nın Kobe kentini yerle bir eden 7.2 büyüklüğündeki depremde, 6 bin 430 kişi öldü.
*6 Haziran 1994: Kolombiya'nın güneybatısındaki Paez nehri vadisinde meydana gelen deprem toprak kaymalarına da yol açarken, 1000 kadar kişi can verdi.
*30 Eylül 1993: Hindistan'da ilki 6.4 büyüklüğünde olan bir dizi depremde, 10 bin dolayında kişi yaşamını yitirdi.
*12 Aralık 1992: Endonezya'nın Doğu Nusa Tenggara eyaletinde meydana gelen 6.8 büyüklüğündeki depremde 2200 kişi öldü.
*21 Haziran 1990: İran'ın kuzeybatısında 7.3-7.7 büyüklüğündeki depremde 50 bin kişi öldü.
*7 Aralık 1988: Ermenistan'da 6.9 büyüklüğündeki depremde, 25 bin kişi yaşamını yitirdi.
*19 Eylül 1985: Meksika'da 8.1 büyüklüğünde meydana gelen sarsıntıda 9 bin 500'ü aşkın kişi can verdi.
*16 Eylül 1978: İran'da 7.7 büyüklüğünde meydana gelen depremde 25 bin kişi öldü.
*28 Temmuz 1976: Çin'de 7.8 ile 8.2 büyüklüğündeki depremde 240 bin kişi hayatını kaybetti.
*4 Şubat 1976: Guatemala'da 7.5 büyüklüğündeki sarsıntıda 22 bin 778 kişi öldü.
*6 Eylül 1975: Lice'de 6.9 büyüklüğündeki depremde 2 bin 385 kişi hayatını kaybetti.
*1 Şubat 1944: Bolu-Gerede'de 7,2 büyüklüğündeki sarsıntıda 3 bin 959 kişi öldü.
*26 Kasım 1943: Kastamonu'da 7.2 büyüklüğündeki depremde 2 bin 824 kişi can verdi.
*20 Aralık 1942: Tokat'ta 7 büyüklüğünde meydana gelen depremde 3 bin kişi öldü.
*26 Aralık 1939: Erzincan'da 7.9 büyüklüğünde meydana gelen depremde 33 bin kişi hayatını kaybetti.
*24 Ocak 1939: Şili'de 8.3 büyüklüğündeki depremde 28 bin kişi yaşamını yitirdi.
*5 Mayıs 1930: Hakkari sınırındaki 7.2 büyüklüğündeki depremde 2 bin 514 kişi can verdi.
*1 Eylül 1923: Japonya'da 8.3 büyüklüğünde meydana gelen depremde 140 bin kişi öldü.
*16 Aralık 1920: Çin'de 8.6 büyüklüğündeki depremde 100 binden fazla kişi yaşamını yitirdi.
*16 Ağustos 1906: Şili'de 8.6 büyüklüğünde meydana gelen depremde 20 bin kişi öldü.
* NTVmsnbc ve CNNturk haber sitelerinden derlenmiştir.