Kuş gribi (avian influenza), normalde yalnızca kuşları ve bazen de domuzları etkileyen, virüs kaynaklı, bulaşıcı bir hastalık.
İnsanlar kuş gribine nasıl yakalanıyor?
1997'de insanlar üzerindeki ilk vakalar görünene kadar, kuş gribinin yalnızca kuşları etkilediği sanılıyordu.
İnsanlar hastalığa kuş gribi virüsünün bulaştığı kuşlarla yakın temas ettiklerinde yakalanıyorlar.
Kuş gribinin birçok alt tipi var. Bunlardan H5N1 olarak adlandırılan tip, türler arası engelleri aşıp kuşlardan insanlara bulaşabiliyor ve insanları etkileyebiliyor. Grip virüsleri H ve N harfleriyle tanımlanıyor.
Hastalığın semptomları diğer grip türleriyle benzer: Ateş, baş ağrısı, kaslarda ve eklemlerde ağrı, boğaz yangısı ve öksürük gibi. Kimi durumlarda konjonktüvit de görülebiliyor.
Araştırmacılar, Vietnam'daki bir vaka üzerinde çalışırken, virüsün yalnızca akciğerleri değil, vücudun bütün organlarını etkileyebileceğini buldu.
Bu bulgu, başka nedeni olan birçok hastalığın hatta ölümlerin de kuş gribiyle bağlantısı olabileceği anlamına geliyor.
Kuş gribi bir ülke içinde nasıl yayılıyor?
Hastalık ülke içinde çiftlikten çiftliğe kolayca yayılabiliyor. Virüs, kuş dışkılarında, toz ve toprakta bulunabiliyor. Kuşlar virüsü solunum yoluyla da kapabiliyorlar. Virüsün bulaştığı gereçler, taşıtlar, yemler, kafesler, giysiler -özellikle ayakkabılar- virüsü bir çiftlikten diğerine taşıyabiliyor. Virüs, kemirgen gibi hayvanların ayaklarıyla, vücuduyla da taşınabiliyor.
Hastalığa yakalanan yabanıl kuşların dışkıları ve bu kuşların su içtiği kaynaklar nedeniyle de bulaşabiliyor. Kuşların canlı olarak satıldığı pazarlar da hastalığın yayılmasına neden olabiliyor.
Kuş gribi ülkeden ülkeye nasıl yayılıyor?
Uluslararası ticaret ve göçmen kuşlar, hastalığın ülkeden ülkeye yayılmasının başlıca nedenleri. Özellikle uzun mesafelerde uçabilen ve bu virüse karşı en dayanıklı olduğu bilinen yaban ördekleri virüsü yayabiliyor.
Mevcut salgınlar neden bu denli kaygı uyandırıyor?
Birinci kaygı nedeni, H5N1'in Asya'daki salgınların -hepsinin olmasa da- çoğunun nedeni olması. H5N1, türler arası engeli aşıp insanlara bulaşabiliyor ve ağır hastalıklara neden olabiliyor.
Daha da büyük bir kaygı kaynağı, insanlar arasında ortaya çıkabilecek yeni bir grip salgını. Bilim insanları, aynı kişinin hem kuş gribine hem de insan gribine yakalanması halinde, kuş gribi virüsüyle insan gribi virüsünün gen alışverişinde bulunabileceğini söylüyor.
Böyle bir durumda, insanların çok azının bağışıklığının bulunduğu yeni bir grip virüsüyle karşı karşıya olma ihtimali var. Öte yandan, mevcut aşılar da bu yeni grip virüsü tipine karşı bir işe yaramayacak.
Bu yeni virüste yeterince insan geni bulunması halinde, (kuşlardan insana geçmek yerine) bu kez insandan insana bulaşan ve ölümcül etkilere sahip bir salgının ortaya çıkması olası. Böyle bir durumda, dünya çapında 2-50 milyon arası kişinin ölebileceği tahmin ediliyor.
Ancak, 2004'te Tayland'da karşılaşılan bir tek vaka dışında, şimdilik virüsün insandan insana bulaşabildiğine dair bir kanıt yok.
H5N1'in insanlara bulaşması yaygın mı?
Bu durum ender olarak görülüyor. H5N1'in insanlara bulaşmasına ilk olarak 1997'de Hong Kong'da rastlandı. Hastaneye yatırılan 18 kişiden altısı öldü.
Ancak bu durum çabuk bir şekilde değişebilir de. H5N1, genetik olarak hızla değişebilen bir tip; bir başka özelliği de diğer türlerin grip virüsleriyle gen alışverişinde bulunabilmesi.
Kuşlarda görülen salgınların hepsi insanlar için tehlikeli mi?
Şu an insan sağlığı için tehlikeli görülen tek tip H5N1. İnsana dair risk değerlendirmesi için asıl önemli olan, kuşlardaki salgına hangi virüs tipinin neden olduğunu bilmek. Örneğin, son dönemde Tayvan ve Çin'de görülen kuş gribi salgınlarının nedeni H5N2'ydi. Hindistan ve Pakistan'dakilerin nedeni de H7 ve H9 tipleriydi.
Salgın halinde alınması gereken önlemler nelerdir?
En önemli önlem, virüsün bulaştığı kuşların hızlı bir şekilde itlaf edilmesi, çiftliklerin karantina altına alınması ve dezenfekte edilmesi.
Virüs, sıcakta ölüyor; bunun için 56 derecede 3 saat, 60 derecede yarım saat kalması gerekiyor.
Buna karşılık serin ortamda barınabiliyor. Örneğin, gübrede üç ay kadar hayatta kalabiliyor. Su içindeyken, 22 derecede dört güne, 0 derecede 30 günden fazla dayanabiliyor. Kontamine gübrenin bir gramında 1 milyon kuşu öldürebilecek kadar virüs bulunabiliyor.
Bu nedenle, canlı kümes hayvanlarının ülke içinde ve ülkeler arası hareketine getirilecek kısıtlamalar da bir diğer önlem.
Tavuk yenebilir mi?
Uzmanlar kümes hayvanı ürünlerinin virüsün yaşayamayacağı ısılarda pişirilmesi halinde yenmesinde sakınca olmadığını söylüyor.
H5N1'e karşı etkili, insanlara yönelik bir aşı var mı?
Henüz yok. Mevcut aşılar, H5N1'in insanlarda neden olduğu hastalığa karşı koruma sağlamıyor. Fakat H5N1'e karşı koruma sağlayabilecek prototipler üzerinde çalışılıyor.
Öte yandan, mevcut antiviral ilaçlar, semptomları azaltıp hastalığın yayılma olasılığını düşürebilir.
Hastalığı önlemeye ve tedavi etmeye yarayan ilaçlar var mı?
İki tür ilaç var. M2 inhibitörleri (amatadin ve rimantadin) ve nöraminidaz inhibitörler (oseltamivir ve zanimivir). İnsan gribi için kullanılan bu ilaçların hastalığa neden olan virüs tipinden bağımsız olarak işe yarayabileceği düşünülüyor. Ancak, Vietnam'daki vakalarda, virüslerin M2 inhibitörlerine karşı dirençli olduğu ortaya çıktı.
Mevcut aşılar grip salgınını engellemeye yarar mı?
Evet ama belli alanlar özel olarak hedeflendiği taktirde. Yüksek risk gruplarına uygulanırlarsa (itlaf ekipleri gibi) aynı anda hem insan gribi virüsünün hem de kuş gribi virüsünün bulaşma riski azaltılmış olur. (TK)
* Bu kılavuz Dünya Sağlık Örgütü'nün kuş gribiyle ilgili metinlerinden derlendi.