“Edebiyat sayesinde tanımadığınız kültürlere girersiniz, o kültürü, günlük yaşamı öğrenirsiniz. İlle o ülkeye seyahat etmeniz şart değildir. Edebiyat bu sayede köprü vazifesi görür.” Gözlem Kitap’tan Gila Erbeş, kültürlerin etkileşiminde edebiyatın rolünü böyle özetliyor.
Gözlem Kitap 21 senedir Yahudilikle ilgili, Yahudi kültürünü ve Türkiye Yahudilerinin çoğunluğunu teşkil eden Sefarad kültürünü tanıtan kitaplar yayımlıyor. Bugüne kadar onu Ladino dilinde, yaklaşık 145 kitap yayımlamışlar. Aralarında araştırma kitapları da var, dini kitaplar, romanlar, öyküler, çocuk kitapları, çizgi romanlar, yemek kitapları da.
Gözlem Kitap’tan Gila Erbeş Yahudi edebiyatını ve Gözlem Kitap’ı anlattı.
Gözlem Kitap nasıl bir ihtiyaçtan doğdu?
1947 yılından beri yayınlanan, Türk Musevi Cemaati’nin tek yayın organı haftalık Şalom Gazetesi 1984 yılında kurulan Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ’nin ismi altında çıkıyor.
Gözlem Gazetecilik 1992’den beri faaliyetlerine kitap basımı, CD yapımı ve dağıtımını da ekledi. Ülkemizde Yahudilikle ilgili doğru kaynaktan kitapların yetersizliği ve gerek yabancı, gerekse Türk Yahudi sanatçıların eserlerini basacak bir yayınevine ihtiyaç oluşunca Gözlem Kitap doğdu. Zaten yayımlanmakta olan Şalom Gazetesi’nin mevcut dizgi ile ilgili teknik imkânlarından yararlanıldığından, yapılanmada bir zorluk yaşanmadı.
Yahudi edebiyatından ne anlamalıyız? Bu coğrafyada doğmuş özgün bir edebiyat geleneği var mı?
Osmanlı döneminde topraklarımıza matbaayı ilk getirenler İspanyadan gelmiş olan Yahudilerdi. Belli bir döneme kadar bu topraklarda özellikle Yahudilik diniyle ilgili, tüm dünyada çok önemli, din kitapları basıldı. O dönemlerde Türkçe kitap basılmıyordu.
Daha önce de Yahudi edebiyatından eserler basılıyor muydu?
Gözlem Kitap kurulmadan önce de başka yayınevlerinden basılmış, ünlü Yahudi edebiyatçılarına ait eserler basılıyordu ve halen de basılıyor.
Bugüne kadar en çok hangi kitap-yazar ilgi gördü? Neye bağlarsınız?
Gözlem Kitap’ın en çok ilgi gören kitabı “Tevrat” oldu. Sanırım ilk kez Yahudiler tarafından yapılmış Türkçe Tevrat çevirisi olduğundan bu kadar ilgi çekti.
Ne zaman basıldı?
2002'de basıldı. Tevrat o tarihe kadar Türkiye'de Hıristiyanların kurduğu Kitab-ı Mukaddes Şirketi tarafından basılıyordu. Tevrat ve İncil Hıristiyanlığa göre Eski ve Yeni Ahit olarak Hıristiyanlığın kitab-ı mukaddesidir.
Bu yüzden onlar Tevrat'ı ve İncil'i, Hıristiyanların yaptığı çeviriyle birlikte basıyorlardı. Biz ilk defa Tevrat için Yahudi kaynaklarından çeviri yaparak Türkçeye kazandırdık ve beş kitap olarak yayımladık. Beş kitapta hem çevirisine hem İbranice harflisine, transliterasyonuna (okunuş şekli) ve mealine yer verdik.
Gila Kohen Öykü Yarışması
Gözlem Kitap’ın nasıl bir yayın politikası var?
Gözlem, Yahudilikle ilgili ya da Yahudi yazarlara ait kitap basıyor. Bu kitaplar dışarıdan alınıp çevrildiği gibi, aynı zamanda Türkiye’de yaşayan Yahudilere ait de olabiliyor.
Amacımız gerek geniş topluma, gerekse Türk Musevi cemaati bireylerine Yahudi kültürünü, tarihini doğru kaynaktan tanıtan kitaplar basmak ve CD’ler yayınlamak.
Ayrıca, 500 küsur yıldır ülkemizde konuşulan ancak günümüzde kaybolmaya yüz tutmuş Ladino (Judeo İspanyol – Yahudi İspanyolcası) dilini belgelemek açısından bu dilde kitap ve müzik CD’leri de basıyoruz.
Türkiye edebiyatına katkı sunmak ve öykü yazarlarını teşvik etmek için 2002'den beri, Gözlem Kitap'ın eski sorumlusu genç yaşta yitirdiğimiz Gila Kohen adına iki senede bir öykü yarışması düzenliyoruz. Bu öykü yarışmasına Türkiye'nin her yerinden ve yurtdışından yaklaşık 400 başvuru oluyor. Yarışmada dereceye giren ve mansiyon alan öyküleri kitaplaştırıyoruz.
Farklı türlerde kitaplar öne çıkıyor…
Çeşitliliğe önem veriyoruz ve farklı konularda ve türlerde kitaplar yayımlamaya çalışıyoruz. Dinî kitaplar, anı kitapları, yemek kitapları ya da yurt dışında ilgi görmüş romanlar, otantik ve litürjik (dini) müzik albümleri de yayımlıyoruz.
Örneğin araştırmacı Naim Güleryüz’ün iki ciltlik “Türkiye Sinagogları” kitabını Türkçe ve İngilizce bastık. Bu projede fotoğrafçı İzzet Keribar Türkiye’deki sinagogların fotoğraflarını çekti, Naim Güleryüz de bu sinagoglara metin yazdı.
Kitabın ilk cildi İstanbul sinagoglarına ayrıldı. Önce sinagog kurumunun tarihi, ne olduğu, Türk Yahudileri hakkında notlar yer alıyor. Sonra İstanbul semtlere bölünüyor ve her semtte yaşayan Yahudilerin tarihi ve sinagoglarla ilgili bilgiler ve fotoğraflar var.
İkinci ciltte de Trakya ve Anadolu’daki sinagoglar yer alıyor. Kitapların arkasında da kitaptaki metinlerdeki özel terimlerle ilgili bilgi veriliyor.
Çocuk kitapları (“Bayramlar Kitabım”, “Tora’yı Öğreniyorum” vs.), ilahiyatçı Hatice Doğan’ın “Osmanlı Devletinde Hahambaşılık Müessesesi”, “Maymonides’in Hayatı ve Eserleri” kitaplarını da, Yusuf Besalel’in “Yahudilik Ansiklopedisi”, “Ünlü Yahudiler”, “Osmanlı ve Türk Yahudileri”, Yahudi Tarihi” kitaplarını da bastık.
Holokost gibi bir konu mesela iç karartıcıdır. Bu konuda iki çizgi roman yayımladık. “Maus” tükendi, ikincisi Fransa'da yeni yayımlanmış “İkinci Kuşak”tı.
Çizer Irvin Mandel’in 1994-2000 tarihleri arasında Şalom Gazetesi’nde yayımlanmış karikatürlerinden derlenen “Mozotros Ailesi” karikatür kitaplarını yayımladık.
Ladino dilinde basılmış kaç kitap var?
Ladino dilinde yaklaşık on kitap bastık. Sefarad Kültürü Araştırma Derneğimizin çalışması olan kitap ve müzik CD'lerini de bastık. “Ladino Judeo İspanyolca Türkçe Sözlük”, hatta dünyada tek örnek olarak Ladino dilinde karikatür kitabı, “La Famiya Mozotros” u bastık. Ladino atasözleri ve deyimlerini Türkçe, Fransızca ve İngilizce çevirileriyle dört dilde “Trezoro Sefaradi” adı altında yayımladık.
Ladino dilinde eski gazetelerden örnekler sunan “Lo Ke Meldavan Muestros Padre – Babalarımızın Gazetelerinden” adlı kitabı Türkçe ve İngilizce çevirileriyle yayımladık.
Türkçe ve İngilizce “Sefarad Mutfağı” diye bir kitabımız var. Yemek isimleri Ladino dilinde.
Okur profiliniz kimlerden oluşuyor?
Okur profilimiz gerek geniş toplum gerekse Türk Musevi cemaati üyelerinden oluşuyor. Dini yayınlarımız özellikle ilahiyatla ilgilenen kişilere hitap ediyor. Romanlar ise özellikle cemaat üyelerinin hoşuna gidiyor. Ayrıca, Türk Sefarad kültürünü tanıtan gerek kitaplar gerekse CD’lerimiz yurt dışından da çok ilgi görüyor.
Türkiye’de Yahudi edebiyatına ilgi nasıl?
Dünyada çok ünlü Yahudi yazarlar olduğundan, bu kişilere ait Yahudi edebiyatından eserler ilgi görüyor. Özellikle romanlar ve gerçek öyküler daha fazla ilgi görüyor. Çünkü tarihi olayları roman şeklinde okumak insanların daha çok hoşuna gidiyor.
Yahudi edebiyatında kimler öne çıkıyor?
Yaşayan ya da artık hayatta olmayan dünyaca ünlü yazarların eserleri çevrildiği andan itibaren ilgi görüyor. Bu kişilere Ephraim Kishon, Amos Oz, Marc Levy, A.B Yehoshua, Elie Wiesel, Franz Kafka, Elias Canetti, Sholom Aleichem, Irvin D.Yalom, İsaac Bashevis Singer, Leonard Cohen gibi isimleri örnek verebiliriz.
Türkiyeli Musevi yazarlar arasında Mario Levi, Lizi Behmoaras, Beki L. Bahar, Stella Aciman, Ester Almelek ve Yakup Almelek, Rıfat Bali, İzel Rozental, Esther Benbassa, Jak Deleon gibi isimleri sayabilirim.
Edebiyatla farklı kültürleri tanımak
Kitabevleri yayınlarınıza ilgi gösteriyor mu veya bakanlıklar kütüphaneler için sizden toplu eser alıyor mu?
Kitabevleri yayınlarımıza ilgi gösteriyor, ancak “raf ömrü sistemi” gereği, belli bir süre ticari açıdan yeterli miktarda ilgi görmeyen kitaplar bize iade ediliyor. Bizim basmış olduğumuz kitaplar, roman hariç genelde kültür ve tarih kitapları ve CD’leri olduğundan hiçbir zaman “modası geçmeyen” kitaplardır. Ancak kitapevleri bu sistemle çalışmıyor ve kitaplarımızı çok kısa sürede iade edebiliyorlar.
Bakanlıklar kütüphaneleri için bizden toplu miktarda eser alıyorlar.
Türkiye’de okutulan ders kitaplarında Yahudi edebiyatından örnekler yer alıyor mu?
Bildiğim kadarı ile hayır. Ancak bazı özel okullar özellikle Holokost’la ilgili kitapları öğrencilerine okuma ödevi olarak veriyorlar.
Ders kitaplarında yer alsa nasıl olurdu?
Türkiye’de yaşayan dinî azınlıklar olarak Türk Yahudilerinin kültürünün, tarihinin, din bilgisinin ve ülkemizin toplumsal yaşamına farklı konulardaki katkılarının; ayrıca Holokost tarihinin ders kitaplarında genel olarak da olsa yer almasının çok önemli olduğuna inanıyorum.
Yahudi edebiyatına nereden başlamalıyız, kimleri okumalıyız?
Farklı kültürleri tanımada edebiyat ve özellikle roman tarzı kitapların çok önemli olduğunu düşünüyorum. Bir roman okuduğumuz zaman konunun geçtiği ülke, karakterler hakkında bilgi sahibi oluruz. Bize yabancı olduğunu düşündüğümüz insanların, onların hayat görüşlerinin ya da geleneklerinin aslında çok da farklı olmadığını fark ederiz. Bu bağlamda, Yahudi kültürüne, geleneklerine aşina olmak için romanlarla başlamanın, ayrıca İsrailli çağdaş yazarları okumanın da faydası olacağına inanıyorum. (EG/YY)
Dizinin diğer söyleşileri
Kafkasya Edebiyatından Bir Yazar Adı Söyleyebilir miyiz?
Rum Edebiyatından Bir Yazar Adı Söyleyebilir miyiz?
