"Erkek" ve "Kadın" Boş Kategorilerdir

Joan W. Scott feminist tarih çalışmaları için çok önemli bir isim, 2013 Nisan ayında Feminist Tarihin Peşinde adlı kitabının BGST yayınlarından Türkçede yayınlanması vesilesiyle İstanbul'a gelmiş ve iki konuşma yapmıştı. Scott'un bir başka çalışması Örtünmenin Siyaseti adıyla Bu yayınlarından çıkmıştı. Agora yayınları da Scott'un önemli bir makalesini Toplumsal Cinsiyet: Faydalı Bir Tarihsel Analiz Kategorisi adıyla kitaplaştırmıştı, Fahriye Dinçer’in İstanbul'a gelen Scott'la yaptığı söyleşiyi sunuyoruz.

Öncelikle, tarihçilik serüveniniz­den söz eder misiniz? Tarihçi ol­manızın, siyasi süreçlerle ilişkisi var mıydı?

Doğrudan ve nedensel biçimlerde ol­masa bile siyasi bağlamların tarihsel çalışmaları her zaman belli ölçüde etkilediğini düşünüyorum. Kendi du­rumuma dönersem, yaptığım ilk ça­lışmalarda beni "bir anlam" aramaya sevk eden şey, 1960'ların heyecanı -Vietnam Savaşı, Sivil Haklar Hareke­ti- olmuştu. 0 dönemdeki çalışmam (doktora tezim) iktisadi değişimin 19. yüzyıl işçi hareketlerini etkileme biçimleriyle ilgiliydi. Ardından, kadın­ların tarihine ve feminizme ve daha sonra da ABD'de adlandırıldığı biçi­miyle post-yapısalcı dil kuramlarıyla ilişkili daha kuramsal sorulara yönel­meme neden olan şey ise 1970'lerin feminist hareketiydi.

Meslek hayatını/, boyunca mo­dern Fransa tarihçisi, işçi sınıfı veya feminizm tarihçisi gibi isim­lerle anıldınız. Bunlar, elbette ki yaptıklarınızla ve ürettiğiniz çalışmalarla ilişkili. Bu türden isimlendirmeler hakkında neler düşünüyorsunuz ve sizin benimsediğiniz başka bir çerçeve var mı?

Şu anda kendimi eleştirel bir tarih­çi olarak görüyorum. Odaklandığım konu ne olursa olsun, çalışmalarım eleştiriyle ilgili oluyor -eleştiriyi, Foucault'nun günümüzün tarihi an­layışında yer aldığı haliyle kullanı­yorum; yani nereden geldiklerini ve mevcut anlamlarını nasıl kazandıklarını düşünmeksizin kullandığımız kanıksanmış, sağduyuya dayalı kav­ramları tarihselleştirme girişimi. Do­layısıyla, disipline ait bir tanımlama üzerinden beni Fransa tarihçisi ya da işçi hareketleri veya feminizm ta­rihçisi olarak düşünmekte bir sorun yok, ama araştırma konum ne olursa olsun yaptığım işi bütünsel olarak yansıtan, eleştirel tarihtir.

Çalışmalarınız, çeşitli disiplin­lerle ilişkili olarak ilerliyor ve ortodoks tarih anlayışının da­yandığı temelleri de sorguluyor. Buradan yola çıkarsak, disiplin­lerarası (veya tercih edeceğiniz başka bir adlandırma da olabilir) bir yaklaşımın izini sürdüğünüz söylenebilir mi? Bu çerçeve için­de tarihsel yaklaşımların konu­mu nedir?

Felsefeden, kültürel çalışmalar­dan vb. disiplinlerden kavramlar ve kuramlar ödünç alıyorum ve bu anlamda da yaptığım çalışmaların disiplinlerarası bir niteliği haiz ol­duğunu düşünüyorum. Bununla be­raber, kavramların tarihlerini ortaya çıkarması itibariyle bana göre benim çalışmalarım esasen tarihseldir; in­sanların kavramların değişkenlikleri­ni anlamasını sağlayarak bu kavram­ları doğallıklarından arındırmakta ve sorgusuz sualsiz kabul edilebilecek tek bir hakikat olduğu düşüncesini (Bir kadın ya da bir erkek nedir? Eril ya da dişil olarak kabul edilebilecek olan nedir? Değer veya hakikat gibi çeşitli düşünceler nasıl zemin ka­zanırlar ve incelenmemiş, tarihsel olarak özgül olan hangi varsayımlara yaslanırlar?) ortadan kaldırmaktadır.

Dolayısıyla, bana göre tarih, şu anki fikirlerin nerelerden geldiklerinin, geçmişte nasıl daha farklı oldukları­nın vb. hikâyesini anlatmamı sağla­yan bir yöntemdir.

Tarihsel araştırmaların kuram­la ilişki kurması, eskiye oranla daha fazla kabul görmeye baş­ladı. Hâlihazırda, bu türden ta­rih çalışmalarını ciddi şüpheyle karşılayan bazı tarihler olduğu gibi, başka bir uçta da nitelikli veriye ve bulguya fazla yer ver­meksizin çalışmalarını kuramsal uyarlamalar biçiminde yürüten­ler de olabiliyor. Sizin çalışmalarınız, araştırmanın ihtiyaçlarına bağlı olarak bunların tümünden yararlanarak nasıl çalış ne dair önemli ipuçları sağlıyor. Kuramlar, ampirik bulgular ve bunların arasında oluşabilecek dengeler konuşanda sizin deneyimleriniz neler söylüyor?

İşte, yanıtı zaten söylediniz... Tarih hakkında iddialarda bulunabilmek için hem kurama hem de ampirik malzemeye ihtiyaç var. Ayrıca, geç­mişte olanları anlamlandırmak için bunların arasında bir ileri bir geri gi­dip gelmeniz gerekir. Kuram, tarih­sel olaylara nedensel tanımlamalar yapmak demek değildir; olayları na­sıl okuduğunuz ve yorumladığınızla ilgilidir. Kuram, nereye bakılacağı ve ne aranacağı hakkında ipuçları verir. Fakat, iyi bir okuma ampirik materyallerle (o veya bu çeşit me­tinler) arasını fazla açmaz. Kuram, içinden okuma yaptığımız mercek­tir; ama okuduğumuz şey aynı za­manda dogmatik kuramsal katego­riler olarak adlandırılabilecek şeyi de sorgular, ona meydan okur. Do­layısıyla benim için, örneğin, toplumsal cinsiyet erkekler ve kadınlar arasındaki ilişki hakkında önceden bildiğim bir şey değil; toplumların, cinsler arasındaki farklılıkların ne anlama geldiğini nasıl anladıkları, düzenledikleri ve sınırlandırdıkları hakkında bir sorudur.

Tarihsel araştırmalarda nelerin kaynak olarak kabul edilebilece­ği konusunda çeşitli tartışmalara tanık oluyoruz. Örneğin, sözlü kaynaklar ve deneyimler en faz­la sorgulananlar arasında sayıla­bilir. Öte yandan, her deneyimi biricikleştiren ve bunu tarihsel açıklama zeminine yerleştiren bir eğilim de zaman zaman göze çarpıyor. "Deneyim" özerine çe ­şitli makaleler yazdınız; deneyi­min bir tarihse l çalışma için olası katkı biçimleri hakkında neler söyleyebilirsiniz?

"Deneyim" konulu makalemi, ABD'de kimlik politikalarının -bir kişinin sa­hip olduğu deneyimin, o kişiye belirli bir grup adına konuşma yetkisi sağ­ladığı iddiası- zirve yaptığı dönemde yazmıştım. Amacım, deneyim olarak kabul ettiğimiz şeyin şeffaf olmadı­ğı, tersine tarihsel veya toplumsal veya kültürel olarak üretildiğiydi. Bir başka deyişle, neyin kayda değer ve neyin değmez, neyin önemli ve neyin önemsiz olduğuna dair fikirler uya­rınca başımıza gelen şeyler arasından seçim yapıyorduk. Bunlar doğal olan veya sağduyuya dayanan değil, "inşa edilmiş" fikirlerdi. Dolayısıyla, tarihçi veya sosyolog veya siyaset kuramcısı için soru şudur: hayatın belli yönle­ri, eylemlerimizi dayandırdığımız ve -işçiler, kadınlar, eşcinseller, etnik veya dinsel gruplar vb. olarak- kim­liğimizi atfettiğimiz "deneyim"i niçin ve nasıl biçimlendiriyor?

Sözlü tarih yapıyorsanız örneğin, size sunulan açıklamaları görünen haliy­le kabul etmez, hayatın akışı içinde neyin önemle vurgulandığını, neyin "deneyim" olarak diğerlerinden ayrıştırıldığını, neyin dışarıda bırakıl­dığını, nasıl bazı şeylere -ama bazı diğerlerine değil- anlam ve sebep atfedildiğini vb. sorarsınız.

"Eleştirel tarih "in sizin tarihçiliğinizdeki yerine daha önce de­ğinmiştiniz. Sizce bu yaklaşım, genel olarak toplumsal araş­tırmalar için neden önemlidir? Eleştirel tarih, bugünün tarihiyle nasıl ilişkilendirilebilir?

Evet, burada diyebileceklerimin bir kısmına daha önce değinmiştim, fa­kat biraz daha açmaya çalışayım. Eleştirel tarih (veya eleştirel sosyo­loji veya siyaset kuramı veya edebi­yat çalışmaları kendi hayatlarımızda verili kabul ettiğimiz (veya araştırmalarımızdaki hayatlarda verili ka­bul edilen) kategorileri sorunsallaştırır. Geçmişi anlama biçimlerimizde -ve geçmişteki insanların kendile­rini anlama biçimlerinde- kör nok­taların neler olduğunu, verili kabul edilen kavramların ve incelenmemiş, sorunsallaştırılmamış varsayımların neler olduğunu sorar. Dil süreçleri­ni, bilinçdışı süreçleri sorgulayan ve bizleri de bu süreçlerin doğallaştırdığı (ve dolayısıyla gizlediği) iktidar ilişkilerini, düzenlediği normları, devreye sokmaya çalıştığı sınırları ve düşüncelerin nasıl ifade edildiğini araştırmaya sevk eden kuramsal yak­laşımlara dayanır.

Bana yol gösteren şey, Foucault'nun günümüzün tarihi mefhumu oldu, "Yapılacak olan, henüz hakkında konuşulmamış şeyleri; öyle ki günü­müzde kendi düşünme biçimlerimiz­de, kendi pratiklerimizde düşünce sistemimizin kırılganlığına dair az ya da çok bulanık belirtiler ortaya ko­yan, bunları dışa vuran şeyleri tespit etmeye çalışmaktır. "Bu alıntıyı, ilk sayısını 2011'de çıkardığımız History ot the Present: A Journal ot Critical History [Günümüzün Tarihi: Eleştirel Tarih Dergisil'nin girişinde de kullan­mıştık.

Türkiye'deki pek çok okuyucu feminist tarih yazımını ele alan ve feminist bakış açışıyla üre­tilen çalışmalarınızı iyi biliyor. Feminist araştırmaları güçlendi­recek yeni kanallar veya yakla­şımlar konusunda neler söyle­mek istersiniz?

Sanırım, "Toplumsal Cinsiyet" maka­lemden bir alıntıyla bu soruya kısaca yanıt verebilirim: “erkek’ ve ‘kadın’ hem boş hem de kendi dışlarına ta­şan kategorilerdir." Kadını ve erkeği her zaman anlam atfedilen fakat he­nüz tanımadığımız kategoriler olarak düşünürsek, kadınların ve erkeklerin neler yaptıklarını, hangi deneyim­lere sahip olduklarını değil de nasıl ve hangi yollarla "kadınlar" ve "er­kekler" olarak tanımlandıklarını, bu tanımlamaların ne şekilde düzen­lendiğini, belli erillik ve dişillik bi­çimlerine hangi toplumsal değerlerin yüklendiğini, o değerlerin nasıl ve hangi koşullar altında değiştiğini so­rarsak, işte o zaman heyecan ve me­rak yüklü birçok feminist çalışmanın bizleri beklediğini görürüz diye düşü­nüyorum. Ne zaman ki tüm sorulara yanıtlarımız olduğunu düşünür ve tarihimizi onlara uygun hale getiririz, işte o zaman tarih yazmanın meydan okuyuşu (ve keyfi) ortadan kalkar. (ÇT)

* Bu yazı Toplumsal Tarih Dergisi’nin Temmuz 2013 sayısında yayınlanmıştır.