Hatta bu son tören, ilk kez en yüksek düzeyden bir Alman devlet adamının katılımıyla dikkat çekti. Şu günlerde Auschwitz'in kurtuluşunun yıldönümü gündemde.
Bundan on yıl önceki törenlerde Fransa Cumhurbaşkanı Jacques Chirac, "Fransızların ve Fransız devletinin çılgınlıkta işgalcileri takip etmiş" olmaktan ve "onarılamaz" bir hatadan sorumlu olduğu, soykırımda ölen Fransız Yahudilerine karşı "zaman aşımına uğramayacak bir borç" taşıdığını ifade etti.
Elbette Avrupa'da soykırım ve antisemitizm konularında kimi çelişkiler, zaman zaman yüzeye çıkan çatışmalar yok değil. Ama resmi düzeyde siyasi görüş birliği büyük ölçüde sağlanmış durumda.
İkinci Dünya Savaşı tarihçiliği, yalnızca geçmişteki antisemitizmin kınanması, sorumlulukların - simgesel olarak da olsa - üstlenilmesi bakımından değil, Nazi partisinin iktidara gelir gelmez inşa etmeye başladığı "temerküz dünyasının" boyutlarının, özellikle devlet aygıtının işleyişinin anlaşılması bakımından da önem taşıyor.
L'Histoire dergisi Ocak 2005 sayısında, kurtuluşunun 60. yıldönümü vesilesiyle Auschwitz ölüm kampına ilişkin bir dosyaya yer veriyor. Konuya yönelik ilginin canlılığına tanıklık eden ve yeni çalışmaların yöneldiği sorunlardan haber veren dosyadan bir derleme sunuyoruz.
Aucshwitz'in soykırım planındaki yeri tam olarak neydi? Buradaki asıl büyük katliamın 1942'de değil de 1944 yılında yapılmış olması kimi sorulara neden olmaktadır.
"Eksterminasyon" yani tümüyle yok etme emrinin neden bulunamadığı sorusu elbette tarihçi bakış açısını da ilgilendiren bir soru. Zira "nihai çözüm" (Endlösung) ifadesi 1939 yılından itibaren Nazi devlet adamlarınca kullanılmaktaydı.
Hitler 30 Ocak 1939 tarihli Reichstag konuşmasında, amacını açıkça ortaya koyuyordu: "Eğer Avrupa ve Avrupa dışındaki uluslararası Yahudi finans çevreleri, halkları bir kere daha bir dünya savaşına sürüklemeyi başarırlarsa, bunun sonucunda ne dünya Bolşevik olacak ne de Yahudiler zafer elde etmiş olacaktır, ama Yahudi ırkı Avrupa'dan silinecektir."
Gerçekten de Avrupa Yahudilerinin yazgısı savaşın gidişine göre belirlendi. Philippe Burrin, Hitler et les juifs adlı kitabında Nazilerin Yahudileri Avrupa'dan silme projesinin, Almanya'nın komşularıyla ilişkilerinin seyrine bağlı olarak görece yatıştığını ya da tersine şiddetlendiğini gösteriyor.
Gerçi 1939'dan 1941'e kadar "Yahudi sorunu"nun çözümü için önerilen diğer seçeneklerin (Polonya'da Lublin bölgesinde büyük bir Yahudi yerleşimi yaratılması, tüm Avrupa Yahudilerinin Madagaskar Adası'na ya da "zaferden sonra" Sibirya kamplarına tehciri...) uygulanmış olması durumunda kaç kişi gerçekten sağ kalabilirdi?
III. Reich'ın ilhak ve işgalle ele geçirdiği topraklar, Avrupa Yahudilerinin büyük bir kısmını barındırıyordu. O andan itibaren, Nazi zulüm ve kıyım politikası gitgide şiddetlenerek gelişti.
O ana kadar önce dolaylı daha sonra da doğrudan tehcir yoluyla ortadan kaldırmak yoluna gidilmişken, Yahudilerin belli merkezlerde ve elbette belli bir zaman içinde tamamen yok etme olanağını öngörerek toplanması fikri çabucak ağır bastı.
Henüz ölüm kamplarında sistematik katliam yapılmazdan önce, Einsatzgruppen adlı özel harekât birlikleri, Rusya'yı işgal sırasında ("Barbarosssa Harekâtı", 23 Haziran 1941) cephe gerisinde, 1.000.000 kişiyi (çoğunlukla Yahudiler, Sovyet savaş esirleri) kurşuna dizerek öldürmüştü.
Polonya gettolarında açlıktan, hastalıktan ve kurşuna dizmeler sonucu ölenlerin sayısı da 1.000.000'a yaklaşır. 1941 Aralık'ından itibaren önce Belzec sonra Chelmno'da gazla öldürmeler başladı.
Bu süreç içinde alınan ve uygulanan, ama niyeti ve hangi planın parçası olduğu her zaman çok açık bir biçimde anlaşılmayan kararlara dönüm noktası niteliği atfetmek gerekir mi? (UK/BA)
* Bu yazı, Annette Wieviorka'nın "Le plus grand centre de mise à mort" ve Philippe Burrin'in "La Solution finale: le jour et l'heure" adlı makalelerden derlendi (L'Histoire, Ocak 2005, n. 294).
** Ufuk Kılıç'ın derlediği çalışmanın tamamı Tarih Vakfı Yayınları'ndan Toplumsal Tarih Dergisinin Şubat 2005, 134. sayısında yayımlandı. Bianet yazının özetlenmiş halini Tarih Vakfı web sitesinden aldı.
Fotoğraflar: Centre de Documentation Juive Contemporaine, (2001): Auschwitz: camp de concentration et d'extermination.
